साक्षात्कार
सकाळी बरोबर आठ वाजता कंपनीची गाडी घेऊन ड्रायव्हर आला. मीटिंग साडेअकराची असली तरी अडीचएक तासांचा रस्ता होता. मुख्य म्हणजे खात्याच्या साहेबांना बरोबर घ्यायचं होतं वाटेत. नैसर्गिक मूलस्त्रोत व प्रदूषण खाते, केंद्र सरकार. नवीनच निघालेलं खातं. याच साहेबांचा आणि खात्याचा, त्यातही त्यातल्या प्रदूषण नियंत्रण आणि उच्चाटन समितीचा अनेक सहकारी कारखान्यांनी चांगलाच धसका घेतला होता. प्रदूषण नियंत्रण व्यवस्था जर बसवलेली नसेल, तर उत्पादन बंद करण्याचे आदेश. एकच बरं म्हणजे ही यंत्रणा बसवून सुरू केली, तर लगेच तीस टक्के रक्कम सबसिडीच्या रुपात परत. वर तीच यंत्रणा कारखान्यातलं इंधन म्हणा, वीज म्हणा, म्हणजे एकूण कारखान्यातली उर्जेची गरज चाळीस टक्क्यांपर्यंत भागवू शकायची.
याच यंत्रणांचं परदेशी सहाय्यानं उत्पादन करणाऱ्या कंपनीत सदरहू तरुण तांत्रिक व्यवस्थापक म्हणून काम पाहात असलेला. बघता बघता आयसीएस कॉलनीला लागून असलेलं साहेबांचं घर आलंसुद्धा. त्यानं पाटीकडं निरखून पाहिलं. श्री. अमुक अमुक, मुख्य नियंत्रक, मूलस्त्रोत प्रदूषण नियंत्रण समिती. खाली आयएएस हेही आवर्जून लिहिलेलं. तरुणानं बेल वाजवली.
“सर… उशीर नाही ना झाला? ”
“नाही, नाही. मी तयार होऊन तुमचीच वाट बघत होतो. चहा घेणार? ”
“न.. नको सर. वेळेत निघतोच आहोत, तर वाटेतच थांबू कुठे तरी. ”
“ठीक, ठीक. लवकर पोचलो तर निघताही लवकर येईल. चला. ”
कार पुढे निघाली. सदरहू तरुण आता साहेबांबरोबर कारमध्ये मागे. साहेब एकूणच आयएएस श्रेणी. व्यायामानं फिट ठेवलेलं शरीर, सोनेरी चष्मा, चांगले कपडे, हलकं सेंट वगैरे प्रघाताप्रमाणे. कार वेग घेते.
“आपण कधीपासून आहात या कंपनीत? ” साहेबांची अचानक विचारणा.
“सर… वर्ष होईल आता. नुकताच कंफर्म झालो. ”
“उत्तम, उत्तम. फॅकल्टी कुठली? मेकॅनिकल इंजिनीअरिंग? ”
“नाही सर, एन्व्हायरमेंटल इंजिनीअरिंग. आपल्याच युनिव्हर्सिटीतून”
“आय सी. तुमचं… फ्रेंच कोलॅबरेशन, नाही का? ”
“सर… फिनीश- फिनलँडची कंपनी. ते लोक या सगळ्या यंत्रणा बनवण्यात फार आघाडीवर आहेत. ”
“हो… हो… त्या डेलीगेशनलाही भेटलो होतो मी. आत्ता आठवलं. ” बारीक शांतता.
तरुणाची थोडी भीडही चेपलेली. “तुम्ही सर, याच मिनिस्ट्रीत आधीपासून की…? ”
साहेबांनी खिडकीबाहेर एक नजर टाकली. छोटा सुस्कारा टाकून तरुणाकडं पाहिलं. “नाही. मी मूळचा मिनिस्ट्री ऑफ इंडस्ट्री आणि कॉमर्सचा. पण पर्यावरण म्हणा, निसर्ग, प्रदूषण म्हणा, हे माझे स्वतःच्या जिव्हाळ्याचे विषय. इन फॅक्ट, मला वाटतं, पुढच्या दशकात हेच विषय महत्त्वाचे ठरणार आहेत. खात्याला तेवढ्या पॉवर्स मात्र असल्या पाहिजेत… ”
तरुणाचा अचानक संवादावर ब्रेक. एकदम फार नको. शेवटी साहेबच. तेही आता थोडे रेलून, रिलॅक्सड. गाडीनं घेतलेला सलग वेग, सलग आवाज. त्यामुळे गुंगून गेलेलं तरुणाचं मन.
मग अर्थातच त्यात वरकरणी झोप आणि आत विचार. वेगवेगळे विचार. गुप्त स्वगत. ‘साहेब सेन्सिबल दिसतोय. पर्यावरणविषयक खातं, स्वतःहून इंडस्ट्री सोडून मागून घेतलं म्हणजे अर्थात सरकारात पण काही सेन्सिबल माणसं असणार. त्याशिवाय हे खंडप्राय लफडं चाललं कुठून असतं इतकी वर्षं? आणि काय म्हणे, पुढच्या दशकात पर्यावरण महत्त्वाचं ठरणार. ठरू दे बाबा. निदान आपली गँग तरी बिननोकरीची राहाणार नाही. मग सगळे आयटीवाले झुंडीनं पर्यावरणशास्त्र शिकतील. कमाल आहे. पण आजच्या मीटिंगचं काय? फायनल निर्णय घेणार कोण? कारखान्याचा चेअरमन, नाही का? हे कोण? कसे असतील? आपल्या डोक्यात उगीच चेअरमन हिंदुराव धोंडे -पाटील का ठाण मांडून बसलाय? हे वेगळेही असतील. नाव गुलाब आबा भोंगाळे. जनसामान्यांचे आबा. गुलाबआबा. एकूण इमेज, सहमतीचं राजकारण करणारे, सगळ्यांना बरोबर घेऊन जाणारे, नवा विचार स्वीकारणारे, अशी. आमच्या सिस्टिम्स लवकर विकत घेण्याचा नवीन विचार स्वीकारा की. ‘
तरुणाची चांगलीच तंद्री लागली होती. तरी गुप्त विचार चालूच. ‘पण या कारखान्याकडं सध्या पैशाची वानवा आहे म्हणे. असेना, ती काळजी मार्केटिंगच्या लोकांनी करायची. आपण साईट बघायची. पण्याचा ऍनालिसिस – बीओडी, सीओडी, डीओ, टोटल सॉलिडस या फिगर्स इंजिनीअरिंग पॅरामिटर्स लावून आपल्या इंजिनिअर्सना क्षमता, म्हणजे मराठीत कपॅसिटी दिली की प्रश्न मिटला. आपलाही आणि ‘ग्रामस्थां’चाही. ग्रामस्थ! फार भारी प्रकार. गावात किंवा नदीकाठी अभयारण्य जाहीर केलं की ज्यांच्या जगण्याच्या हक्कांवर गदा येते, पर्यावरण हा ‘पुण्या-मुंबईच्या’ मूठभर लोकांचा प्रश्न ठरतो, ते ग्रामस्थ. किंवा नदीचं पाणी दूषित झालं, मासेबिसे मेले, जमीनीची सुपिकता बोंबलली की ज्यांना एकदम पर्यावरणाची आठवण येते, ते ग्रामस्थ. ‘ गुंगीतही तरुणाला स्वतःची व्याख्या आवडली. एकदम गाडी थांबल्याचा आवाज. पाठोपाठ ड्रायव्हरचाही. “चहा मारू या, साहेब. ”
तरुण एकदम जागा. “हां.. हां…. चल तू. सर, चहा घेऊ या? ”
माफक अधिकारयुक्त झोपलेले साहेबही जागे. मात्र उठताक्षणी आवाजात भारदस्तपणा कायम.
“जरुर, जरुर. कुठे आलो आपण? अरे वा.. निम्मंअधिक अंतर काटलंच.. ” शहर सोडून मोकळ्या परिसरात आल्यामुळं तरुणाला फुकटच उत्साहाचं फीलिंग. तेवढ्यात वाफाळता चहा.
“मग… रिस्पॉन्स मिळतोय का तुमच्या सिस्टिम्सना? ” साहेब.
“आता निदान सर, एनक्वायरीज येतात. पूर्वी निव्वळ सगळे लोक नदीतच सोडायचे सगळं. तुम्ही सर… ही यंत्रणा सक्तीची होण्यासाठी बरेच प्रयत्न केल्याचं ऐकलं. ”
साहेबांचं समाधानी स्मित. “हां.. आता आपल्या हातात आहे ते केलंच पाहिजे. अजूनही इंप्लिमेंट करण्यात दोन वर्षं टाळाटाळ करतातच हे कारखाने. तोवर नदीची, पाण्याची तर वाटच लागते. अहो, टू टेल यू दी ट्रुथ, या दूषित बुडबुडेवाल्या प्रदूषकांपायी, त्या पाण्यापायी जमीन ना कसायला योग्य राहाते, ना पाणी पिण्याला. देअर आर केसेस, जिथे या प्रदूषकांमुळे लहान पोरांना एका विशिष्ट प्रकारचं मतिमंदत्व आल्याचं आढळलंय. मिनामाटा सिंड्रोम वगैरे तर ऐकलंच असेल तुम्ही. फार भयानक आहे सगळं.. ”
“पण सर, बऱ्याचशा कारखान्यांची आर्थिक परिस्थिती म्हणे… ”
“अहो कसली आर्थिक परिस्थिती? मोठमोठाली गेस्ट हाऊसेस, क्लब्जपासून ते नाटका-गाण्यांचे कार्यक्रम, साहित्यसंमेलनांना स्पॉन्सरशिप, ते नवीन बॉयलर बसवणं… तिथे बरोब्बर पैसे असतात. फक्त प्रदूषण नियंत्रण म्हटलं की काखा वर. ”
“तुम्ही सर… बराच कडक स्टँड घेत असाल, नाही? ”
“कडक? बघाल तुम्ही आजच. चला निघूया. ”
प्रघाताप्रमाणं चहाचे पैसे भागवून तरुण पुन्हा गाडीत. तरुणाच्या मनात अत्यंत समाधान. कामाशी इमान राखणाऱ्या एका सरकारी माणसाशी ओळख झाल्याचं. त्यामुळे उरलेला प्रवास संपूर्ण विचाररहित झोप. अचानक कारखान्याचं आवार. ओळीत लावलेली झाडंबिडं. पण सगळीकडे पसरलेला गोडसर वास. मधूनच काही सडके भपके. रिड्यूस्ड सल्फर कंपाऊंडस.. एचटूएस.. तरुण पुन्हा अस्वस्थ.
वॉचमन. “साहेब, इकडेच डावीकडे गेस्टहाऊसमध्ये कंप्लीट व्यवस्था आहे. सगळं उरकून बारापर्यंत बोलावलंय आबानी. ”
मीटिंग. मजबूत मोठा कॉंफरन्स हॉल. क्रिस्टल ग्लासांमध्ये पाणी. मिनरल वॉटर. बोनचायना का तत्सम कुठल्यातरी भारी क्रॉकरीत चहा. काजू. बिस्किटं. पंखे असूनही एसी किंवा एसी असूनही पंखे. जणू काही कायदा असावा अशा रुतणाऱ्या खुर्च्या. मीटिंगला तरुण, अर्थातच साहेब, कारखान्याचा चीफ केमिस्ट आणि चीफ इंजिनीअर, एक दोन उत्तेजनार्थ डायरेक्टर आणि मुख्य म्हणजे संपूर्ण भारदस्त आणि मधाळ व्यक्तिमत्वाचे गुलाबआबा. बोलण्यात एखादा शब्द सोडला तर संपूर्ण शहरी पॉलिश. समोरच्याचं बोलणं एकतर भुवई उंचावून किंवा एकदम पाडून असं ऐकण्याची त्यांची स्टाईल. एकंदरीत व्यक्तिमत्व तालेवार. जोधपुरी वगैरे ड्रेस.
लगेच मीटिंगला सुरवात. भयंकर तार सप्तकातच प्रदूषणाच्या साहेबांचा पहिला लागलेला ‘सा’.
“नेहमीच्या फॉरमॅलिटीज सोडून मी सरळ विषयावर येतो. चेअरमनसाहेब, आपल्या कारखान्याला मंजुरी दोन वर्षांखाली मिळाली, ती प्रदूषण नियंत्रण व्यवस्था बसवण्याच्या बोलीवरच. सबसिडी मंजूर होऊनही वर्ष होऊन गेलं. आजतागायत यंत्रणा उभी नाही. बिनदिक्कत उत्पादन सुरू करून, दूषकं नदीत टाकून तुम्ही मोकळे. कुणी विचारलं तर तोंडावर फेकण्यापुरते परवाने फक्त घेऊन ठेवलेत. नदीत विष कालवताय तुम्ही दोनेक वर्षं. ग्रामस्थ, पर्यावरणवाले, प्रेस, सेंटर सगळ्यांना तोंड आम्ही, आमचं खातं देणार. कसं काय व्हायचं? तुम्हाला एक अकला नसतील, आम्हाला जबाबदारी आहे. हे कंपनीचे आलेत. त्यांना तुम्ही एनक्वायरीच गेल्या आठवड्यात पाठवली. काय… विचार काय? ”
आबांची ऐकताना उंचावलेली भुवई एकदम खाली आली. स्वरात जबरदस्त नम्रता. “कारखान्याची आर्थिक परिस्थिती नाजूक झाली आहे, साहेब. निदान शेतकऱ्यांचे पैसे तरी द्यायला पाहिजेत. पुन्हा यांच्या कंपनीच्या टर्म्स. यंत्रणा बसवतानाच चाळीस टक्के ऍडव्हान्स. तशात बँकेशी बोलून कायबाय व्यवस्था करतोय पैशाची. ”
प्रदूषण साहेबांच्या डोळ्यांत त्वेष. “मला बाष्कळ चर्चा नकोय. दोन वर्षांत आर्थिक परिस्थिती नाजूक कशी होते तुमच्या कारखान्याची? आणि पैसे नसताना तुमचं संचालक मंडळ मॉरिशस आणि दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा टाकून आलं, नाही का? हीच यंत्रणा चालू असती, तर फ्युएल कॉस्ट, वीजबिलं कितीनं कमी आली असती? आहेत का तुमच्या इंजीनीअरांकडं आकडेमोडी तयार? शेतकरी वगैरे सोडा हो. आजवर किती वेळा तुम्ही त्यांचे पैसे वेळेत दिले, माहीती आहे आम्हाला. ”
मोठ्ठा पॉज. शांतता. आर्जवी स्वर आबांचा. “गैरसमज होतो आहे, साहेब. माझ्या मते आपल्या इथल्या मुक्कामात आपण प्रत्यक्ष काही गोष्टी बघीतल्या, बोलल्या तर जास्त… ”
“मुक्काम? ” प्रदूषण साहेबांचा आवाज गंभीर. “सोडा चेअरमनसाहेब, मला तर शक्य नाही. त्याची गरजही नाही. हे त्या सिस्टिम्स बनवणाऱ्या कंपनीचे मॅनेजर आलेत. आज-उद्या त्यांच्याबरोबर निगोशिएशन करून उद्या दुपारपर्यंत… मार्क माय वर्डस… उद्या दुपारपर्यंत यंत्रणा बसवण्याच – इन्स्टॉलेशनचं काम सुरू झालं पाहिजे. ”
त्यांच्या स्वरातला निर्धार तरुणाला जाणवल्यासारखा वाटला. “हे काम उद्यापर्यंत जर सुरू झालं नाही, तर नीट लक्षात घ्या… फक्त दोन दिवसांमध्ये… फॉर्टी एट अवर्स, आमच्या खात्यातर्फे तुमचं उत्पादन बंद करण्याचे आदेश मी स्वतः तुमच्यापर्यंत पोचवीन. आय होप, यू अंडरस्टँड. ”
तरुणाकडं वळून ते म्हणाले, “उद्या ऍनालिसिस, इनस्टॉलेशन ही कामं सुरू झाल्याचा रिपोर्ट माझ्या ऑफिसमध्ये आणून द्या.
खात्याची जीप आली असेल. मी गेस्ट हाऊसवर जाऊन, बॅग उचलून पुढं निघतो. आणखीही एकदोन व्हिजिटस आहेत. सी यू टुमारो. ”
साहेब गेलेही.
काही काळ फक्त स्तब्धता. आवाज फक्त पंख्याचा, एसीचा आणि उघडलेल्या दाराचा. तरुण काहीसा अवाक… काहीसा अवघडलेला. शेवटी आबांनीच कोंडी फोडली.
“तुमची ऑफर आणलीय तुम्ही? ”
“होय सर. टेक्निकल प्रपोजल, व्हायेबिलिटी रिपोर्ट आणि कोटेशन. तुमच्याच नावे आहे. ”
“हं. ” आबा एक क्षण विचारमग्न. “कितीची आहे ऑफर? ”
“रफली एक कोटी चाळीस लाख, सर. पण त्यापासून तयार होणारा बायोगॅसच.. ”
“अहो पण तुम्ही डिफेंड का करताय? ” आबा गडगडून हसले. “मला आयडिया पाहिजे फक्त. कितीचं प्रपोजल आहे, काय आहे, कळायला नको? अहो, तुम्ही सोडून कोण बनवतंय असलं सगळं? ”
तरुण आनंदात. “मग सर, मी दुपारी ऑर्डर घेतो आपल्या ऑफिसमधून. फॅक्स करतो. सँपल्स घेऊन संध्याकाळी लॅबला टाकतो, म्हणजे उद्याच इंजिनीअर आणता येईल साईटवर. ”
आबा शांत. प्रज्ञावंताचं हसू आणि स्थितप्रज्ञाचा चेहरा स्थिरावला समाधीत. स्थितप्रज्ञ कसा असे?
संथ सुरात ते म्हणाले, “अशी घाईगडबड करायची नाही. अजिबात नाही. चार महिन्यांनी संचालक मंडळाच्या बैठकीत विचार होईल तुमच्या ऑफरवर. तेंव्हा बघू. मग पुढच्या वर्षीच्या सँक्शनमध्ये बसलं तर. एक मिनीट हां जरा.. ” त्यांनी वाजणारा मोबाईल उचलला. “हां… श्रीपती, आला का गेस्ट हाऊसला जाऊन? दिले ना व्यवस्थित? काही प्रॉब्लेम नाही ना? बरं बरं.. रात्री नाही थांबत म्हणाले? मर्जी त्यांची. बाकी काही कुरकुर नाही ना?. ठीक. ठीक आहे, म्हणतो मी. ”
त्यांची नजर पुन्हा तरुणावर स्थिरावली. “हां! तर…. काही गडबड नाही आहे आपल्याला. तुम्हाला वाटल्यास साईटवर चक्कर मारून या. बघू पुढंमागं सहा महिन्यानी… ”
तरुण पूर्ण डेस्परेट. पावसात चष्मा पुसून झाला की दिसतं तसं स्वच्छ दिसायला लागलेलं. पण साला शेवटचा प्रयत्न करायला हवा. “पण चेअरमनसाहेब, त्यांनी उद्या रिपोर्ट करायला सांगितलंय. नाहीतर आपलंच उत्पादन थांबवू असं नाही का म्हणाले ते? मग… ”
आबा जागेवरून उठले. अत्यंत मृदू आणि वात्सल्यपूर्ण असा हात त्यांनी तरुणाच्या खांद्यावर ठेवला. “तुम्ही कुठं त्यांचं बोलणं मनावर घेता? आं? आपल्याच डोक्याला त्रास होतो. आम्ही आहोत ना. अहो, सरकारी माणूस आहे. बोलतो. त्याचं कामच आहे ते. जास्ती महाग माणूस असेल तर जास्त बोलतो. आपणही त्यानुसार घेतलंय सगळं सावरुन. तुम्ही गेला तरी ते उद्या नाहीत ऑफिसला. .. टूरवर जाणारेत की हो ते! ”
“पण सर… निदान त्या नदीतल्या टॉक्सिसिटीमुळं, डिझॉल्वड ऑक्सिजन.. ”
तरुणाला मध्येच हातानं थांबवताना क्षणभरच आबांचे डोळे दगडी झाले. “ते बघतो आम्ही. तुम्ही या गावात नाही ना राहात? तुमच्याकडं आहे की महापालिकेचं पाणी. शुद्ध. मग झालं तर. ग्रामस्थांची आम्हालाही आहेच की काळजी! आमच्या काळज्या आम्हाला करू द्या. वाहतंच पाणी. नवीनच म्हणायचं ते. कुठं चार दोन बुडबुडे निघाले, फेस निघाला, हे, ते, तर काय हो एवढं? असू द्या. निघा तुम्ही. ऑफर किती दिवसांसाठी आहे – व्हॅलिड हो? ”
“सहा… सहा महिने. ”
“”आं…. मग काय! एकदा सहा आठ महिन्यांनी तुमच्या व्हाईस प्रेसिडेंटना फोन टाकायला सांगा. काय कमीजास्त असेल ते बोलून घेऊ. राम राम. ”
सदरहू तरुण विचारप्रवृत्त, अध्यात्मिक आणि शांत होऊन बाहेर आला. स्टँडर्ड झाडं डुलत वगैरे होती. वातावरण प्रसन्न. हवा छान होती आणि मधूनच त्या हवेला छेद देणारा गोड औद्योगिक वासही येत होता. नदीकडून येणारा, विकासयुक्त वास. मनात गुप्त स्वगत. पुन्हा. ‘काय करावं? काय करावं आता? ‘सिंहासन’ मधल्या दिगूसारखं मोठमोठ्यांदा हसावं? पण त्याला निदान एक हात पसरणारा तरी समोर आला होता. आपल्यासमोर तोही नाही. मग काय करावं? याच सीन मध्ये नसिरुद्दीन, अमिताभ, नाना कसे वागले असते? ‘
विचार करता करता तरुण चालत राहिला̱. घंटांच्या किणकिणण्यासारखे लांबवर कुठूनतरी लहान मुलांचं मतिमंदत्व, भाजीपाला पिकवायला अयोग्य जमीन, मिनामाटा सिंड्रोम -असे शब्द वाऱ्याबरोबर जाणवले. पण ते कुठे ऐकले ते मात्र आठवेना.
‘इतक्या सुसंस्कृत वाटलेल्या, बर्वे, लखीना यांच्या परंपरेची आठवण होणाऱ्या त्या प्रदूषणाच्या साहेबांना पर्यावरणाचं हे ‘असं’ महत्त्व कधी कळालं असेल? ट्रान्स्फर मागून घेताना? मग आपल्यालाच ते ‘तसं’ का नाही कळालं? आणि ते..̱ग्रामस्थ… कुठायत ग्रामस्थ? आणि शहरातले सगळे प्रेमी? प्राणीप्रेमी? पक्षीप्रेमी? ते कुठायत? का फक्त रविवारी येतात ते इकडे ‘आऊटस्कर्टस’ वर?
चालता चालता तरुण अचानक थांबला. संपूर्ण टोटलच त्याला व्यवस्थित लागली. झेनमध्ये यालाच साक्षात्कार म्हणतात…. सातोरी… समोरच एक लहान मुलांसाठी साबणाचे बुडबुडे काढायचं खेळणं विकणारा चालला होता. नदीत टॉक्सिक वेस्टचे बुडबुडे होते. ते काढणारे, कमवता कमवता पर्यावरण, निसर्ग असले शाब्दिक बुडबुडे काढत होते. आपण निदान हे साबणाचे बुडबुडे काढावेत. हीच ती आसपासच्या परिस्थितीशी आत्मसाक्षात्कारी एकतानता! झेन सातोरी!
विकत घेतलेल्या खेळण्यातून अत्यंत अचूक, काळजीपूर्वक तो रंगीबेरंगी बुडबुडे काढत राहिला. त्याला हसणाऱ्या शेंबड्या पोरांकडे लक्ष न देता. कितीतरी वेळ…
इन्स्टिट्यूट ऑफ पावटॉलॉजी
आपल्या नेहमीच्या अड्ड्यावर सुधन्वा दिवेकर ग्लासमध्ये कडक कॉफी ओतून, तो समोर ठेवून विचारमग्न अवस्थेत बसला होता. एखादी अत्यंत नवीन, महत्त्वाची कल्पना कुणासमोर मांडायची असली की तो आधी अर्धा एक तास असाच तंद्रीत बसायचा. आज त्याची अकरा वाजताची वेळ ठरली होती. तीही शिक्षणचुडामणी बाळासाहेब कलंत्रे यांच्याबरोबर.
काय बोलायचं हे दिवेकरचं खरंतर बऱ्यापैकी ठरलेलं, घोटलेलं होतं. कारण या प्रकल्पावर चार एक महिने बारकाईनं विचार करुनच शिक्षणचुडामणींशी या विषयाचें सूतोवाच करण्याचं धाडस त्यानं केलं होतं. त्यातच गेल्या चार दिवसांत आपल्या प्रकल्पाची समाजातली गरज त्याला याच त्याच्या नेहमीच्या हॉटेलवर फक्त दुसऱ्या टेबलवर झालेल्या एका संभाषणामुळं फार प्रकल्पानं जाणवली होती. एक निश्चयी सिगरेट दिवेकरनं पेटवली. तिचे खोल झुरके घेताघेता ऐकलेलं ते संपूर्ण संभाषण, एखाद्या पटकथेसारखं पुन्हा एकदा त्याला मनात आठवून गेलं.
झालं होतं ते असं. हॉटेलमध्ये शेजारच्या टेबलवर त्या भागातले एक समाजहितरक्षक बसले होते. दिवेकरला लोक दहा वर्षांपूर्वी त्यांना ‘गुंड’ म्हणायचे हेही अंधुक आठवत होतं. असं का म्हणायचे कुणास ठाऊक. चौकातल्या किरकोळ हिंसाचारानं सुरवात करून समाजहितरक्षक आज आपल्या भागात चांगलेच प्रस्थापित झाले होते. फटाक्यांचा स्टॉल, मग एक (अतिक्रमण करुन) काढलेला पावभाजी-ज्यूस बार, एक फोन बूथ असं करत करत पेंटिंग कॉंट्रॅक्टस घेणे, वीटभट्टी असा त्यांच्या उद्योजकतेचा यशस्वी आलेख होता. राजकारणामध्येही त्यांची प्रगती याबरोबरीनंच होत गेली होती.
त्यांच्यासमोर टेबलवर अगदी त्यांच्यासारखेच पण दुसऱ्या भागातले असे आणखी एक समाजहितरक्षक बसले होते. समदुःखी किंवा खरं तर ‘समसुखी’ असल्यामुळे त्यांच्यात विलक्षण मोकळेपणाने अनुभवांची देवाणघेवाण चालली होती. शेजारीच त्या दोघांनी पाळलेला वनराज नेने हा झुंजार पत्रकारही विनम्रपणे बसला होता आणि त्यांचें बोलणं विशेष इच्छा नसूनही शेजारच्या टेबलवर दिवेकरला आपसूक ऐकू येत होतं – कारण साक्षात लोकनेतेच असल्यामुळे अर्थातच प्रघाताप्रमाणे समाजहितरक्षकांचा आवाज हा जरुरीपेक्षा फारच मोठा होता. दोघांचाही.
“बरं झालं दादा तुमी त्या शिवा खाडेला टोले टाकले. मागंच मी म्हनलेलो, दादांच्या एरियात इतकी डांगडिंग करतंय हे खाडं, आणि दादा एकदम सायलेंट कशे बसले? डाऊन झाला आसंल आता खाड्या”
“हे बघ शेषराव, आपन हून तर कुनाला हात नाय लावत. तुला नॉलेज आहेच. तसली भाईगिरी करायचीच नाई आपल्याला. खाडेचं म्हणजे कसं झालं, आपल्या एरियात डॉनगिरी केली चालू. आपन एक घिऊ आयकून… कसं म्हनजे, आपलं पक्कं असतं – इलेक्षनची लाईन डोक्यात. ट्रबल झालं छोटंमोठं, ऐकून घ्यायचं. पन आपली पोरं… कार्यकर्ते? यंग ब्लड पडतंय त्यांचं. कसं.. मला म्हनले दादा, काढायचं आता खाड्याचं आडिट एकदाच. आता तुला म्हायतिय पोरं हायती हाताशी म्हनून आपलं एकदम केअरफ्री चालतंय. त्यानला डायरेक नाही म्हनता येत नाही. एरियातले चार नाही, चांगले सहा-सात चौक मॅनेज करतात. निस्ता आवाज दिला ना, ब्येडमधनं पन उठून येतात. त्येंच्या मताला किंमत द्यायला लागते. ”
शेषरावनं एक सुस्कारा टाकला. “खरं हाये दादाराव. पोरं पन काई म्हना, सांभाळली राव तुमी. आमच्याकडं पोजिशन अजूनच बेकार. पोरंच मिळत नाहीत. आमच्या एरियात एकतर तुमच्यासारखी उत्सवाचा जोर नाही. सगळे झाले एज्युकेटेड. वर्गणी कलेक्शन एकदम डाऊनमध्ये. मग पोरांना जोर येनार कसा? वरतून साली आमच्या एरियात प्वॉरांनी शिक्षणाची काय लाईन पकडली कळत नाई. पूर्वी दिवसभर वडापाव, च्या-बिड्या आणि संध्याकाळला क्वाट्टर येवड्यावर भागनारी प्वारं… आता कोन काय शिकतंय, कोन कुटं कामाला लागलेत. समाजशेवेत मानसं नकोत का? इलेक्शनच्या टायमाला अन्नांनी इचारला, कुटंय फौजफाटा, काय सांगनार त्येंना? ”
झुंजार पत्रकार वनराज नेनेनं आपली मान भयंकर समंजसपणे मागेपुढे हलवली. “पण बरं का शेषराव, तुम्हीच काय, विधायक काम करू बघणाऱ्या समळ्याच सामाजिक संस्थांकडे हीच परिस्थिती आहे. तरुण, नव्या जोमाचे कार्यकर्तेच नसतात. आजकाल ना, सगळी तरुण मुलं संध्याकाळी कॉंप्युटरच्या किंवा कुठल्या तरी परीक्षेच्या क्लासला जातात. ” त्यानं माहिती पुरवली.
हॉटेलचा मालक ग्लास फुटल्यावर पोऱ्याकडं पाहतो, तसं दादासाहेबांनी वनराजकडे पाहिलं. ” वनरु, तुला कळतं का काई? तू म्हनतो तसली पोरं आमच्या काय कामाची? रिक्षावाल्याशी नाय नडता येत तसल्या चिकन्यांना. आमचे कार्यकर्ते वेगळे… तुला नाई कळनार. तू लेखफिक लिहितो, तेच बरंय. ”
पुन्हा ते शेषरावकडे वळले. “प्वारं तर लागनारच शेषराव. नाई तं तुजा वटच जाईल तुज्याच एरियात. पन तू राव, स्पेंडिंगमदी लय कमी पडतो… मला तरी वाटतं. आरे, आजकालच्या दिवसात तुला चा-बिड्या आनी वडापावमदी नडणारी प्वारं पायजेत! दिवस ऍडव्हान्स आले शेषा! तू काय इचार केला, त्यांना काय लागतं शायनिंगला? यमाहा-बिमाहा किती ठेवल्या तू? आं? चार-पाच मोटरबाईक हाताशी पायजेत. जुन्या बाजारात मिळनारी, कुटंली नाव ल्हिल्येली असतेत… हां, आधीदास, नायकी बुटं किती आनून ठेवली तू? तू पन ना, राव… ”
पुढचं ऐकण्याची दिवेकरला गरजच भासली नव्हती. बिल देऊन तो उठला होता. कारण त्याच्यातल्या उद्योजकानं एक नवीन प्रॉडक्ट रेंज हेरली होती. त्यामुळं त्याचं डोकं भराभरा चालू लागलं होतं. एक प्रॉडक्ट म्हणून या ‘प्वारां’ ची गरज कुणी विचारात घेतली नव्हती. डिमांड तर प्रचंड होतीच. उत्सव मंडळं, राजकीय पक्ष यांच्यापासून ते कॉस्मोपॉलिटन शहरांमधील संघटित गुन्हेगारीला अशी प्वॉरं, तीही त्यांना हवी तशी प्रशिक्षित स्वरुपात मिळणं गरजेचं होतं. सर्व मार्केट सेगमेंटसना या मनुष्यबळाची गरज होती. एकद असे पावटे प्रशिक्षित झाले की व्यक्तिगत पातळीवर पैशाची वसुली करणे, भाडेकरुंना हाकलण्याच्या सुपाऱ्या घेणे अशा स्वयंरोजगारीच्या संधी होत्याच. देशातल्या बेकारीमुळं, नोकऱ्यांच्या अभावामुळं ‘कच्चा माल’ तर प्रचंड प्रमाणात उपलब्द्ध होताच. प्रश्न होता तो चाचपडत, आपापलं शिकत या क्षेत्रामध्ये येणाऱ्या तरुणाईला घासूनपुसून, प्रशिक्षित स्वरुपात व्यावसायिक पातळीवर मार्केटमध्ये उतरवण्याचा आणि अगदी हेच दिवेकर विलक्षण कुशलतेने करणार होता. या असंख्य दिशाहीन अकुशल ‘पावट्यां’ना तो एक फिनिश्ड प्रॉडक्ट म्हणून समाजासमोर पेश करणार होता.
हे सगळं आठवता आठवता हॉटेलमधून उठून मोटारबाईकवरून शिक्षणचुडामणींच्या भव्य कॅंपसमध्ये आपण कसे आलो ते दिवेकरला कळलंही नाही
दिवेकर खाली उतरला. अत्यंत घाईघाईनं त्यानं चेहऱ्यावर गांभीर्य आणि नाटकी विनम्रपणा यांच्या समसमान मिश्रणाचा एक थर चढवला आणि आत पाऊल टाकलं. अर्थातच रिवाजाप्रमाणे शिक्षणचुडामणींकडे लोक आले होते, ते बिझी होते, त्यांनी पाच मिनिटं बसायला सांगितलं होतं, वगैरे.
मोठं होऊन बसलेल्या कुठल्याही माणसाला भेटण्यासाठी जितका वेळ ताटकळणं आवश्यक असतं तेवढं ताटकळून झाल्यावर तो एकदाचा आत गेला. आत शिक्षणचुडामणी आपल्या गुबगुबीत खुर्चीत जोधपुरीत बसले होते. दिवेकरचा हात हातात घेऊन त्यांनी दिवेकरचं तोंडभर स्वागत केलं.
“या, या, या, या, दिवेकर. फार वेळ थांबलात का? चला, पटपट बोलून घेऊ. मला लगेच बुर्कीना फासो देशाचे कल्चरल आंबेसेडर आलेत, त्यांना भेटायला जायचंय. बोला”
दिवेकरनं एक सूक्ष्म आवंढा गिळला. हा बुर्कीनो फासो देश नक्की कुठं आला, असं त्याला विचारायचं होतं, पण वेळ घालवण्यात अर्थ नव्हता. “सर, तो पावटॉलॉजी कोर्स सुरू करण्यासंदर्भात मागं बोललो होतो…. ”
“हो, हो, केला बरं का मी विचार, दिवेकर – करायचं हे आपल्याला. कल्पना तर पटलीय आपल्याला तुमची. काय अडचण दिसत नाही. नॉन ग्रॅंट बेसिसवर करु, म्हणजे मग बंधनं नाही येणार कुठली; पण दिवेकर, माझ्या म्हणून काही शंका आहेत – तेवढ्या जर मिटवल्या तुम्ही, तर अगदी येत्या जूनलाही सुरवात करू आपण. ”
शिक्षणचुडामणींना कल्पना पटलेली पाहून दिवेकरला हायसं वाटलं. शंकांची उत्तरं द्यायला तर तो तयार होताच. गृहपाठ पक्का करुनच तो आला होता. “विचारा ना सर… तुम्ही कुलगुरू – म्हणजे त्या नात्यानं तुम्हाला क्लीयर पाहिजेच सगळं…. तरच तुमचा आशीर्वाद लाभेल ना,सर! “(वा! मस्त वाक्य! )
“मला एक सांगा, ‘पावटा’ हा शब्द तुम्ही कुठून काढला? म्हणजे… त्याचा काय अर्थ घ्यायचा? त्याच्यामागे काही उद्देश आहे का खास? ”
“आहे ना सर.. मी जरा सविस्तर सांगतो. ‘पावटा’ म्हणजे असा माणूस, की ज्याच्या कोणत्याही वागण्याबोलण्यात ‘विवेक’… किंवा, कसं सांगू, चांगुलपणा, माणुसकी, कुठल्या नात्यांबद्दल आदर असे कोणतेही गुण दिसत नाहीत…. ही व्यक्ती संपूर्ण स्वतःपुरताच जगाचा विचार करते आणि विलक्षण मग्रूर, घमेंडखोर, रगेल आणि मुजोर असते. सभ्यतेचे कोणतेच नियम ‘पावटा’ या कॅटेगरीतल्या व्यक्तीसाठी नसतात. ‘पावटे’ हे समाजातल्या कोणत्याही स्तरात असतात. नवश्रीमंत आप्पलपोट्या समाजातल्या पावट्यांना आपण ‘पंक्स’ म्हणतो इतकंच. आणि दुसरं – ‘पावटा’ हा शब्द एकदम ‘सेफ’ आहे. ”
चुडामणींचा चेहरा प्रश्नांकित झाला. “‘सेफ’ म्हणजे? ”
“‘सेफ’ म्हणजे सर, आजकाल कुठल्या गोष्टीनं कुणाच्या ‘भावना’ दुखावल्या जातील याचा काही नेम नाही. ‘पावटा’ या शब्दाला कुठल्याही विशिष्ट वय, जात, समाज, शिक्षण, वर्ग, वर्ण, व्यवसाय याचा वास नाही, बंधन नाही. खरं तर ‘पावटत्व’ या स्वभावगुणाचा परीघ इतका विशाल आहे की अशा एखाद्या वर्णनात त्या महान आत्मकेंद्रित स्वभाववृत्तीला अडकवणं हाच मुळी त्याचा अपमान आहे. पण… आपल्या कोर्सनं त्या शब्दाला प्रतिष्ठा येईपर्यंत थोडीशी काळजी घ्यायला लागणार. ‘पावटा’ या शब्दानं अमुक कुणाकडं बोट दाखवलंच जात नाही आणि त्या वृत्तीला एक विशाल परिमाणही आपोआपच मिळतं. ”
चुडामणी लक्ष देऊन ऐकत होते. “कोर्स केल्यानंतर काय देणार आपण या विद्यार्थ्यांना…. म्हणजे डिग्री, डिप्लोमा असं? ”
दिवेकर हसला. “सर, हा कोर्स करून बाहेर पडल्यावर त्यांना इतकी प्रचंड मागणी सध्याच्या समाजात आहे आणि तीही अशा क्षेत्रातून, की तिथे डिग्री की डिप्लोमा या सटरफटर गोष्टींना महत्त्वच नाहीये. आपल्या विद्यार्थ्यांचं आत्मभानचं इतक्या तेजःपुंज पद्धतीनं वाढलं असेल, की त्यांना नोकरी / व्यवसाय देणाऱ्यांना पाहतक्षणीच ‘ हेच.. हेच ते! ‘ असा आत्मसाक्षात्कार होईल. तरीही सोयीसाठी आपण त्यांना आपला एक स्वायत्त डिप्लोमा ऑफर करू आणि सर, या कोर्सपुरती तर आपल्याला स्पर्धा नाही…. वुई विल बी युनिक! ” लक्षपूर्वक ऐकणाऱ्या चुडामणींच्या उत्सुक चेहऱ्यावरच्या कुतुहलाची जागा आता प्रशासकीय विचारांनी घेतली होती. “मला सगळं नीट सांगा पण… प्रवेश कुणाला, कशाच्या आधारे देणार? अभ्यासक्रम कसा आखायचा? फॅकल्टी कोणकोण? तुम्ही अर्थात सविस्तर विचार केला असेलच म्हणा. ”
आपली बॅग उघडून दिवेकरनं अत्यंत काळजीपूर्वक एक डॉकेट बाहेर काढलं. आता ती महत्त्वाची, निर्णायक वेळ आली होती. “ह्यात सर… मी सगळं खुलासेवार लिहिलं आहे. ” ( रेट लेका दिवेकरा! महत्त्वाचं वाक्य न घाबरता रेट! तो स्वतःशी मनात म्हणाला.) “म्हणजे… सगळंच. तुम्ही आता विचारलेली माहिती तर आहेच, पण मुख्य म्हणजे रिक्वायर्ड फंडिंग आणि रेव्हेन्यू मॉडेल. म्हणजे, आपली दोघांची व्हीसी आणि डायरेक्टर म्हणून रेम्युनरेशन पण आहेत त्यात. कोर्स नुसता सेल्फ सपोर्टिंग नाही, तर चांगलाच प्रॉफिटेबल होईल सर! ” (हुश्श! पैशाचं न घाबरता बोललो! )
पैशाचा, फंडिंगचा विषय आला की उगीचच इंग्रजी शब्द वापरणारी मराठी माणसं सज्जन असतात, असं चुडामणींचं अनुभवसिद्ध मत होतं. त्यांनी डॉकेट उघडून पाहिलं. प्रस्तावना, प्रकल्पाची सामाजिक गरज, लागणारी आर्थिक तरतूद, येणारा पैसा आणि त्याचे विविध मार्ग हे सगळं खरोखर व्यवस्थित, काटेकोरपणे लिहिलं होतं. परिशिष्ट १ मध्ये प्रवेशप्रक्रियेच्या परीक्षेचा नमुना पेपर दिला होता. विचारलेले प्रश्न पर्यायी आणि वर्णनात्मक दोन्ही स्वरुपाचे होते. सहजच ते वाचू लागले.
# संध्याकाळी हूड असलेली टोपी उलटी घालणे व पाऱ्याचा गॉगल घालणे यामुळे आपल्या व्यक्तिमत्वाला विशेष उठाव येतो असे आपल्याला वाटते का?
* नाही *होय * काय इचारता राव!
# खालीलपैकी कोणते आयुध आपण अंगावर सतत बाळगता?
* चाकू * चॉपर * चेन* बस्तर *गुप्ती
#आजवर जास्तीत जास्त किती मेगावॉटची स्पीकर भिंत आपण स्थानिक उत्सवात उभी केली आहे?
* १०० *५०० *१००० व अधिक
#सद्यस्थितीत आपले पालन पोषण कोण करतो?
*आई-वडील *स्थानिक दादा / नेता *श्रीमंत परप्रांतिय मित्र *तुला काय घेनं?
#आजमितीला किती क्षेत्रफळ (माफ करा, ‘एरिया’) आपल्या अधिपत्याखाली आहे अशी आपली खात्री आहे?
*दोन चौक *संपूर्ण वाडी *संपूर्ण (अमुक कोणताही) रोड *कंप्लेट गावात आपला टेरर है बंधो!
# हिंसाचारविषयक वर्णन करताना खालीलपैकी कोणता शब्द, शब्दसमूह आपणांस वैचारिकदृष्ट्या अधिक जवळचा वाटतो?
*तोडणे *टोले टाकणे *राडे करणे *रोवणे *टपकवणे *हितनं पैलं सुटायचं * हे सर्वच
# ‘नडणे’ आणि ‘नष्टर’ यातला फरक सुमारे पाच ओळीत स्पष्ट करा
#खालीलपैकी कोणत्याही एका विषयावर दहा ओळींचे टिपण लिहाः
*आजवरच्या माझ्या आयुष्यातील रोमहर्षक हिंसाचार
*माझी ‘भांडनं’ का व कशी होतात?
* माझी वेशभूषा व त्याचा समाजमनावरील परिणाम
चुडामणींनी डॉकेट मिटलं. क्षणभर डोळेही मिटले. त्यांच्या वेळीच हा कोर्स उपलब्द्ध असता तर… स्वतःला सावरून त्यांनी मृदूपणानं दिवेकरकडे पाहिलं. “एक काम करु, दिवेकर. आपल्या कँपसमधील फिलॉसॉफी डिपार्टमेंटची छोटी बिल्डिंग आख्खी मोकळीच पडलीय. डिग्रीलाच पोरं येत नाहीत फिलॉसॉफीला! मास्टर्स वगैरे तर सोडाच! तिथं त्या बिल्डिंगमध्ये काढा तुमची ही झकास इन्स्टिट्यूट वेगळी. हॅ हॅ हॅ… ही पण फिलॉसॉफीच आहे, की हो. नव्या जमान्याची!! अभ्यासक्रम, काय डिग्री डिप्लोमा द्यायचा, ते तुम्ही बघा. बाकी ऍडमिशन, फंडिंग सगळं आमच्यावर सोडा, इकडं. चला, कामालाच लागा तुम्ही आता! ”
पुढे मग फारसा वेळ लागलाच नाही. मिळणाऱ्या पैशांच्या एकूण अंदाजानं की काय, दिवेकरनं स्वतःला अक्षरशः जुंपून घेतलं होतं. जुनं फिलॉसॉफी डिपार्टेमेंट रंगरंगोटी करून, नव्या फर्निचरसकट आधुनिक काळातलं हे शैक्षणिक आव्हान पेलण्यासाठी उभं राहिलं. दिवेकरची कल्पना मूर्त स्वरुपात येत होती.
त्याला स्वतःला अर्थात अनेक आघाड्यांवर एकहाती लढायला लागलं होतं. प्रेस, प्रसारमाध्यमवाले यांना ही कल्पना नवीन होती; पण एकदा गळी पडल्यावर त्यांनी ती चांगलीच उचलून धरली. एक पंधरा मिनिटाची छोटी फिल्मही दिवेकरनं सीडीवर आणली होतीच. www.pavtology.com वेबसाईटचं उद्घाटनही त्यानं शिक्षणचुडामणींच्या खास ओळखीमुळं थेट शिक्षणमंत्र्यांच्या हस्ते घडवून आणलं होतं. गरीब विद्यार्थ्यांना ऑनलाईन प्रवेश कसा जमणार या प्रश्नाचं उत्तर शिक्षणमंत्र्यांनीच दिलं होतं. ‘नेट’ लावून प्रयत्न केला की सगळं जमतं, असं भाषणात सांगून त्यांनी टीकाकारांची तोंडं बंद केली होती.
दिवेकरनं सगळ्यात जास्त लक्ष घातलं होतं ते अभ्यासक्रम तयार करण्यावर आणि ‘मानद प्राध्यापकां’च्या नेमणुकांमध्ये. थियरीसाठी त्यानं पहिल्या वर्षी सहा विषय ठेवले होते. त्याचं गेल्या अनेक वर्षांचं विविध जागांवर – पानाचे ठेले, शहरातल्या विविध भागांतले चौक, साजरे होणारे उत्सव, शैक्षणिक संस्थांच्या बाहेरची दुकानं – केलेलं निरीक्षण आता कामी येत होतं. त्यावरून त्यानं केलेलं मनन आणि चिंतन यांतून अभ्यासक्रमाचे थिअरी आणि प्रॅक्टीकलचे विषय तो पक्के करू शकला होता. कोर्स सुरू असताना विद्यार्थ्यांना भावी आयुष्यात उपयुक्त ठरेल अशा ‘इंटर्नशिप’ साठी त्यानं विविध ‘चौकां’तल्या अनौपचारिक संघटना, नवनवी उत्सवी फॅडं समाजात रुजवू पाहण्यासाठी स्थापन केलेली अस्थायी मंडळं, स्वयंचलित वाहनचालक (भाडोत्री) संघर्ष समिती अशा काही दिग्गजांकडं विचारणा केली होती. त्यांचा प्रतिसाद तर कल्पनेपलीकडे सकारात्मक होता.
बघता बघता प्रवेशप्रक्रिया पूर्ण झाली. ‘इन्स्टिट्यूट ऑफ पावटालॉजी’ चं पहिलं शैक्षणिक वर्ष दिमाखात सुरू झालं. सीटस केंव्हाच ‘फुल’ झाल्या होत्या. थिअरीच्या विषयांपैकी फक्त ‘उद्योजकता विकास’ हा एकच विषय दिवेकर सरांनी स्वतःकडे ठेवला होता; आणि त्याला कारण होतं. त्यांचे कैक मित्र ‘मांडवली’, ‘पैसे वसुली’, ‘कंत्राटी पद्धतीने मारामाऱ्या’ आदी व्यवसायांमध्ये होते. सर मूळचे उद्योजक असल्यामुळे -आधी या विषयांशी, व्यवसायांशी त्यांचा व्यक्तिगत पातळीवर घनिष्ट परिचय होऊन, मग त्यातले हे उद्योजक, कालांतराने सरांचे मित्र झाले होते.
इतर वर्गांवरही दिवेकर सरांचं बारकाईनं लक्ष असे. वर्गात घडणाऱ्या काही विचारप्रवर्तक गोष्टींमधून आपल्या शिक्षणक्रमाची समाजातली गरज त्यांना अनेकवेळा जाणवे. उदाहरणार्थ, थिअरीतलाच एक महत्त्वाचा विषय प्रा. आंजन टोकरे हे शिकवत. ‘जनसंपर्क- पोलीस, राजकीय व्यक्ती तसेच प्रतिस्पर्धी संघटनांशी सुसंवाद’ असा तो विषय होता. प्रा. टोकरे त्यांच्या ऐन उमेदीच्या दिवसांमध्ये एका व्यावसायिक समाजहितरक्षक संघतनेत ‘डेंजर टोकऱ्या’ या व्यावसायिक नावाने सुपरिचित होते. अशाच काही सामाजिक महत्त्वाच्या वादांतून एका समाजविघातक घटकाचा त्यांनी कायमचा निकाल लावला. या सेवेबद्दल कृतज्ञता म्हणून त्यांच्या संपूर्ण भोजन आणि निवासाची जबाबदारी चौदा वर्षे सरकारने उचलली होती. त्यानंतर त्यांनी निवृत्ती स्वीकारली. तथापि मानद सल्लागार या नात्यानं अजूनही त्यांचा या क्षेत्रातील विविध संघटनांशी संपर्क होता.
तर असे हे टोकरे सर, वर्गात तन्मय होऊन विषय मांडत असताना सहजच पण अचानक त्यांचं लक्ष एका विद्यार्थ्याकडे गेलं. त्यांनी एक डोळा बारीक करून त्याच्याकडे नीट पाहिलं, आणि फर्मावलं, “तू…. रे – उठ, उभा राहा. ” विद्यार्थी उभा राहिला.
“परिमलच्या गँगला लागला होता ना तू कामाला? मग परत कुठं आला इथं एबीसीडी शिकायला, आं? ”
“लागलो होतो सर… प्रॉब्लेम झाला. यादवाड गँगवाले आमचे रायव्हल. त्यांचा एक पंटर लोनली जाताना सापडला. ऱ्हाववलं नाई. मजबूत टोले टाकले. परिमलदादा पार सटकले. चार गोष्टी कामाच्या शिक, आन ये म्हनले. फी पन त्यानीच भरली. मग आलो स्ट्रेट इथं”
सरांनी समंजसपणे मान हलवली. “पाहिलंत, भिडू लोक… डोकं सटकलं ह्याचं, आन निस्तारायला कुनाला लागलं? ह्येच्या परिमालदादान्ला. जनसंपर्कात आसं पर्सनल घेऊन चालत नाही. दादाला, भाईला.. जो कोण मेन असेल त्याला विचारल्याशिवाय आंगावर हात टाकायचा नाई… काय समजलेत? ” विद्यार्थ्यांनी माना हलवल्या. “बैस आता खाली. सांग परिमलला. मी हाये इकडं टीचिंगला म्हनून. ”
“सांगतो सर. आजच टपरीवर गाठून सांगतो. ”
राऊंड घेत असलेले दिवेकर सर बाहेर थबकून ऐकत होते. ते समाधानानं पुढं निघाले.
थिअरीपैकीच ‘मंडळे व संघटनांचे अर्थकारण व बदलते प्रवाह’ हा विषय शिकवण्यासाठी खुद्द शिक्षणचुडामणींनी स्वतः आग्रहानं दिवेकरकडं मागून घेतला होता. त्यांच्या आजवरच्या प्रवासाला तो विशेष जवळचा होता. त्यामुळे या विषयाबद्दल सर्वाधिक कळकळ, आस्था आणि अनुभवही त्यांनाच होता.
“दुसऱ्याच्या मालकीची ‘जल-जंगल-जमीन’ ही त्रिसूत्री ज्याला हिसकावून घेता आली, तो जिंकला” ते विद्यार्थ्यांना सांगत. “मग ते आपल्या मंडळाच्या ऑफिससाठी चोरून काढलेलं पाण्याचं कनेक्शन असेल किंवा होळीसारख्या सणासाठी बिनदिक्कत तोडलेली टेकडीवरची झाडं असतील, किंवा संस्थेच्या वापरासाठी हडप केलेली सार्वजनिक किंवा व्यक्तिगत जमीन. ”
याचं उदाहरण देताना त्यांचा कंठ स्वाभिमानानं रुद्ध होई. “आपल्याच कँपसचं पाहा. ही टोलेजंग इमारत आज दिसतेय तुम्हाला- पण या बाळासाहेब कलंत्र्याचा लढा नाही दिसत! काय होतं इथं आधी? नागरिकांनी ‘रिकामटेकडं’ फिरण्यासाठी राखलेली एक टेकडी, आणि शे-दोनशे झाडं! आठ आठ वर्षं पर्यावरणवादी, महानगरपालिका सगळ्यांना टांगलं, तेंव्हा कुठं ही निर्मिती झाली. ” भावी पावटे हे कानात प्राण आणून ऐकत.
बऱ्याच वेळा नाईलाजयुक्त आदरानं आणि व्यासंग वाढावा म्हणूनही दिवेकर सर शिक्षणचुडामणींच्या तासाला बसत. एक दिवस चुडामणी ‘वार्षिक हिशेब व ताळेबंद हिशेब तपासनिसाकडून मंजूर कसे करून घ्यावे’ याचं विवेचन करत होते. सोयीस्कर हिशेबांची मंजुरी महत्त्वाची असते हे त्यांचं मत. “संस्था, मंडळं, संघटना यांच्या पदाधिकाऱ्यांना ऑडिटरचं भावविश्व, त्यांच्याशी बोलताना हळूहळू उलगडत गेलं पाहिजे. नेमकं उमगलं पाहिजे.” ते सांगत होते. चुडामणींचं हे वाक्य ऐकून दिवेकर सरही गोंधळले. वर्गातल्या एकाही विद्यार्थ्याच्या कानावर भावविश्व हा शब्द पडला असण्याची शक्यता नव्हती. सर्वांनीच गोंधळून चुडामणींकडं पाहिलं.
चुडामणी शांत होते. “मी समजावून सांगतो. समजा… तुम्ही गॉगल विकत घेताना, विक्रेता जास्त बोलायला लागला, तर तुम्ही काय म्हणता? ” एका सुरात दोन तीन आवाज आले, ” ए… जास्त पचपच नाय पायजे! भाव बोल! ” “बरोबर. ” चुडामणी म्हणाले, “जसा आपण तिथे भाव विचारतो, तसाच हिशेब करून सही ठोकणाऱ्याचा पण भाव असतोच. फक्त एज्युकेटेडमध्ये असं डायरेक्ट विचारायचं नसतं… बोलता बोलता, हळूहळू त्यांच्या ‘भावा’ चा अंदाज घ्यायचा. या अर्थी त्यांचं ‘भाव’ विश्व तुम्हाला उमगलं पाहिजे. ”
दिवेकर सरांनी सुस्कारा टाकला. या महनीय व्यक्तीला ‘शिक्षणचुडामणी’ हा किताब कसा प्राप्त झाला, त्याचं आणखी एक कारण त्यांना उमगलं होतं.
‘आदर्श पावट्याचे आचार, उच्चार आणि विचार’ असाही एक विषय थिअरीत होता; पण दिवेकर सरांना त्यातल्या फक्त ‘विचार’ याच गोष्टीवर थोडेफार कष्ट घ्यावे लागले. त्यांच्या असं लक्षात आलं, की उच्चार आणि आचार ही नित्यनूतन, प्रवाही आणि काळाबरोबर बदलत जाणारी ‘ट्रेंडी’ प्रक्रिया आहे. सिनेजगत, लोकप्रिय अभिनेते, खेळाडू, जाहिरातदार यांनी रुजवलेल्या अनेक शब्दसमूहांचा तो एक परिपाक आहे. उदाहरणार्थ, त्यांच्या दोन विद्यार्थ्यांना, आपल्या ठिकाणी पोचण्यासाठी दुभाजकामुळं बरंच अंतर कापून रस्त्याच्या बरोबर दुसऱ्या बाजूला बाईकवरून यावं लागणार होतं. ही समस्या उभी राहते तोच त्यातला एक जण उत्स्फूर्तपणे उद्गारला, “चल ना राव पिल्या… ‘मै हूं ना! ‘” आणि ते उलट्या बाजूने प्रचंड कर्कश्श हॉर्न वाजवत गेलेदेखील. या ‘मै हूं ना! ‘ चा अर्थ लक्षात यायला दिवेकर सरांनाच वेळ लागला होता.
किंवा त्यांच्याच विद्यार्थ्यांच्या कानावर पडलेल्या संभाषणावरून उच्चारशास्त्र या विषयाची त्यांची तयारी दिवेकर सरांना आपसूकच कळाली. एक विद्यार्थी आपण आपल्या ‘डेम’ शी कसा ‘नडलो’ हे मित्राला सांगताना त्यांनी ऐकलं. “हेवाहदच्या (सेवासदनच्या) रत्त्यावरून (रस्त्यावरुन) काल चाललेली… शिल्पा. म्हनलं आज नडायचंच. घीन घीन घीन गाडी मारत तिच्यामागं गेलो, तिला गाठला, आन बॅकहँडमधून काढून फूल दिलं गुलाबाचं… म्हनलं फ्रेंडशिप देते की नाही? ”
‘मारामाऱ्या, हिंसाचार व तोडफोड’ हाही विषय थिअरीमध्ये होताच. यासाठी मात्र त्या त्या क्षेत्रातल्या तज्ञांना बोलावणं दिवेकर सरांना भाग पडलं. विद्यार्थ्यांना याही विषयाची जुजबी तोंडओळख होती; पण त्यातला संघटित हिंसाचार, जमावाला कसं चिथवायचं, अत्यंत अल्प कालावधीत झुंडीनं एखाद्या मालमत्तेची जास्तीत जास्त नासधूस, नुकसान कसं करायचं या गोष्टी विद्यार्थ्यांना निष्णात व्यक्तींकडूनच अधिक चांगल्या समजू शकल्या. पुढील शैक्षणिक वर्षाच्या विद्यार्थ्यांना हा विषय प्रात्यक्षिकात ठेवून काही ‘अभ्यास’ भेटींचं आयोजन करावं असंही ठरलं. पिस्तुलं, एके ४७ आदी अत्याधुनिक शस्त्रास्त्रांचं प्रशिक्षण एक वर्षाच्या सीमित अभ्यासक्रमाच्या कक्षेबाहेरचं होतं. शिवाय प्रशिक्षणानंतर उपलब्ध होणाऱ्या संधींमध्ये ते सगळं आपसूक येणार होतंच. त्यामुळे त्याचा फार बाऊ कुणीच केला नाही.
कोर्समधील प्रात्यक्षिकाच्या विषयांसाठी मात्र इन्स्टिट्यूटनं एक अत्यंत अभिनव उपक्रम राबवला. संपूर्ण शैक्षणिक विश्वातच हा एक अभिनव, चैतन्यदायी उपक्रम म्हणून नावाजला गेला. ही क्रांतिकारी कल्पना मात्र चुडामणींची होती. कोर्सच्या सुरवातीच्या दिवसांमध्ये जेंव्हा दिवेकर त्यांच्याकडे प्रात्यक्षिकं काय असावीत, हे विषय घेऊन गेला, तेंव्हाच त्यांच्या डोक्यात ती चमकली होती.
झालं होतं ते असं. प्रात्यक्षिकाचे विषय दिवेकरने काढले खरे; पण ते कसे घ्यायचे, ते कोण शिकवणार अशा अनेक काळज्या डोक्यात ठेवूनच, तो काहीशा सचिंत अवस्थेत चुडामणींकडे विषय दाखवायला गेला होता. त्याच्या चेहऱ्यावरुनच अनुभवी चुडामणींना काहीतरी बिनसल्याचा अंदाज आला होता.
“या, या, दिवेकर सर. काय घेऊन आले? आन काय.. तब्येत डाऊन आहे काय? ”
“नाही सर, ” दिवेकरनं प्रॅक्टिकलच्या विषयांची नवी उघडलेली फाईल त्यांच्यासमोर ठेवली. “हे प्रॅक्टीकलचे विषय काढलेत; पण नक्की एक्झिक्यूट कसं करायचं काही कळत नाहीये. ”
“बघू आणा जरा. ” चुडामणींनी फाईल उघडली. विषय सहा होते. त्यांनी वाचायला सुरवात केली.
१. तंबाखूची पिंक लांब व प्रभावीपणे कशी टाकावी?
२. परिणामकारक ‘ढोस’ कसा भरावा?
३. ‘वाढवायचंय’ का ‘मिटवायचंय’ याचा अचूक अंदाज कसा घ्यावा?
४. वरात, उत्सव इ. प्रसंगी (अंगविक्षेपासह) बीभत्स नृत्य कसे करावे?
५. मुलींना ‘फ्रेंडशिप’ कशी मागावी? नाकारल्यास डूक कसा धरावा?
६. पावटा वाहनचालक कसे बनावे? (दुचाकी व चारचाकी)
फाईल बंद करून चुडामणींनी संमतीदर्शक मान हलवली. “झकास आहे की. काय डिफिकल्टी काय तुमची? ”
“कंडक्ट करणारी माणसं मिळायला पाहिजेत सर! ही टॅलेंटस समाजात इतकी विखुरलेली असतात, की नक्की कुणी लोकेटच होत नाही, सर. बरं, कोर्समध्ये बराच भर प्रात्यक्षिकांवर आहे. ” अस्वस्थपणे दिवेकरनं आपली अडचण सांगितली.
चुडामणींनी आपली प्रसिद्ध ‘विचारमग्न’ पोझ घेतली. म्हणजे नजर आढ्यावर, दोन बोटं गालावर ठेवून डोकं हातावर रेललेलं आणि हात खुर्चीच्या हातावर टेकवलेला. याच पोझमध्ये त्यांचे बरेचसे फोटो असायचे. फक्त फरक इतकाच, की या वेळी ते खरोखर विचार करत होते.
अल्पावधीत त्यांच्या नजरेत प्रज्ञावंताची एक प्रगल्भ चमक उमटली.
“तुम्हाला आपण प्रवेशाच्या वेळी घेतले इंटरव्ह्यूज आठवतात, दिवेकर? ”
“हां.सर… पण त्याचं काय? ”
“अहो… नीट लक्षात घ्या. तुम्हाला हवी ती एकेक टॅलंटस आपल्या सध्याच्या विद्यार्थ्यांमध्येच आहेत. तो गुलाबी शर्टातला कॅंडिडेट आठवतो, इंटरव्ह्यू चालू असतानाच कशी पल्लेदार पिंक मारून आला होता? गुलाबी आणि पिंक! हा.. हा.. हा.. तर ते असो. एकेकाकडे एकेक विषय तयार आहे. शिकवू द्या इतर वर्गबंधूंना त्यांनाच! नाहीतरी विद्यार्थ्यांना आत्मनिर्भर करण्यावर आपला भर असतोच. अल्प मानधनात एकेक विषय शिकवतील, उरलेले विषय शिकतील! काय प्रॉब्लेम आहे तुम्हाला? ”
दिवेकरनं काही वेळ विचार केला. चुडामणींच्या म्हणण्यात तथ्य होतं. आजवर त्यानंही सगळी बॅच जवळून निरखली होती. खरोखरीच प्रॅक्टीकलचा एकेक विषय तरी एकेकाचा तगडा होताच. “बरोबर आहे सर तुम्ही म्हणताय ते! मी विषयवार माणसंच निवडायला घेतो आता. ”
आणि अशा प्रकारे प्रॅक्टीकलचीही काळजी मिटली होती.
वर्ष उत्तम पार पडलं होतं.
चुडामणींच्या केबिनमध्ये इन्स्पेक्टर (अर्थातच) प्रधान, चुडामणी आणि शिक्षण संस्थेचे आणखी एक दोन पदाधिकारी सचिंत मुद्रेने बसले होते. सगळ्यांच्या मनात काळजी, भीती आणि खेद होता – जो त्यांच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसत होता. एक दीर्घ सुस्कारा टाकून चुडामणींनी खिडकीतून बाहेर नजर टाकली. इन्स्टिट्यूटचं आवार तिथून स्पष्ट दिसत होतं. निम्मा अधिक इमारतीचा भाग जळालेल्या अवस्थेत होता. उरलेल्या भागाचं प्रचंड नुकसान झालेलं कळत होतं. काचा फुटून शतशः विदीर्ण झालेल्या, बाकं बाहेर आणून उलटी फेकलेली. इतर शैक्षणिक साहित्यही संपूर्ण विल्हेवाट लावलेल्या अवस्थेत बाहेर फेकलं गेलेलं दिसत होतं. पुस्तकं अस्ताव्यस्तपणे बाहेर पसरली होती. पार कंपांउंडपर्यंत मोडतोड झालेली होती. उद्विग्नपणे चुडामणींनी नजर दिवेकर सरांकडे वळवली. मारहाणीत त्यांच्या डोक्याला टाके पडून बांधलेलं बँडेजही रक्ताळलं होतं. हात प्लास्टरमध्ये होता आणि डोळा सुजलेला होता. इतकं सगळं होऊनही फक्त त्यांचा चेहरा मात्र विलक्षण शांत होता. इतकंच काय, त्यावर एक अस्फुट स्मित आणि समाधानाची भावना होती.
“बसलाय काय शांत तुम्ही सर? कंप्लेंट लिहायला घ्या. ” शिक्षणचुडामणींना राहवलं नाही. इन्स्पेक्टरपासून सगळ्या उपस्थितांच्या नजरा दिवेकर सरांवर खिळलेल्या होत्या.
पण दिवेकर सरांनी फक्त नकारार्थी मान हलवली. संथ पण खंबीर आवाजात ते म्हणाले, “परीक्षेत कॉपी करू दिली नाही, म्हणून विद्यार्थ्यांनी मला मारहाण केली. कॅंपसची नासधूस केली, प्रचंड प्रमाणात केली. पण हेच, मला वाटतं कोर्सचं यशही आहे. मारहाणीच्या वेळची त्यांची भाषा, मोडतोड करतानाचा त्यांचा त्वेष, आवेश, हे सगळं मी एका तटस्थ बारकाईनं निरखत होतो. नाहीतरी पुढे जाऊन, चुकीच्या हातांमध्ये पडून, नाही त्या नेतृत्वाच्या कच्छपी लागून ही मुलं असलंच काहीतरी करणार होती. मी निदान त्यात शंभर टक्के व्यावसायिकता आणू शकलो. ”
समाधानी नजरेने त्यांनी सर्वांकडे नजर फिरवली. “दुसरी एक गोष्ट तुमच्या लक्षात आली आहे का? आज गुरुपौर्णिमा आहे. आपण किती व्यावसायिक पावटे बनलो आहोत , हे दाखवून माझ्या शिष्यांनी मला दिलेली ही गुरुदक्षिणाच आहे असं मी मानतो. त्यामुळे पोलिसांत तक्रार करण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही… मी… मी कृतार्थ आहे. “
उद्यापासून सुरवात
घनदाट जंगलाचे दोन भाग काहीसे अलग करणारी वस्ती जीपच्या प्रखर दिव्यांतून अचानक दिसायला लागली. सरोदेनं मग वेग थोडा कमी केला आणि शेजारी बसलेल्या पेठेसाहेबांकडं पाहिलं. त्याच्या अपेक्षेनुसार पेठेसाहेब म्हणाले, “सिगारेट ओढूया का एकेक?… पुढे जंगलात नको उगीच. ”
हेही नेहमीचंच होतं. कितीही शौकीन असले तरे जंगलाच्या कोअर एरियात पेठेसाहेब कधीच सिगारेट ओढायचे नाहीत. निम्मी अधिक सिगारेट होईपर्यंत पेठेसाहेब काहीच बोलले नाहीत. पाड्यावर झालेल्या आदिवासींच्या मीटिंगचा विषय दोघांच्याही डोक्यात होता. मीटिंग चाललीही बराच वेळ; पण नाही तर हा विषय आदिवासींना कळला नसता. ते होणं आवश्यक होतं. अचानक पेठ्यांनी प्रश्न केला, “काय अंदाज, सरोदे? तीन्ही-चारी पाडे मिळून किती पोरं होतील तयार? ”
“दहा -बारा तरी मिळतील. त्यातली पुन्हा टिकतील किती, ते महत्त्वाचं. कारण प्रेशर्स तर येतीलच. नक्षलवाद्यांना दुसऱ्या कुणाशी ती बोलली, की आवडत नाही. पुन्हा हुकूमचंदसारख्या स्मगलरशी क्लॅश, म्हणजे तोही आडवं घालणारच. ”
पेठे हसले. “हीच तर त्यांची मनं तयार करता-करता झाले ना वर्षाभरात केस पांढरे…! पण पटल्यासारखी वाटतात. सिद्रामला पकडून ठेव. बाकी पोरांवर त्याचा होल्ड चांगला आहे. आतापर्यंत नक्षलवाद्यांनी पळवला नाही, हीच मेहेरबानी आहे. चल सुटू… पोरांना कधी, उद्या सकाळी बोलावलंय ना? ”
“हां सर… मी करतो व्यवस्था सगळी. ”
साहेबांना बंगल्यावर सोडून सरोदे क्वार्टर्सवर आला. आत जबरदस्त उकडत होतं; पण बाहेर मस्त झुळूक होती. बाजेवरच तो आडवा झाला, तेंव्हा चांदण्यांनी भरलेलं भरगच्च आकाश त्याला दिसलं. इंद्रावतीच्या रानव्याचा, शुद्ध हवेचा वास त्यानं खोल छातीत भरून घेतला.
‘साहेबांची स्कीम तशी तगडी आहे’ सरोदेच्या मनातल्या विचाराबरोबरच गेल्या वर्षातल्या अनेक घटना त्याच्यासमोर तरळून गेल्या. इंद्रावतीचं घनदाट जंगल पट्टेरी वाघांसाठी राखीव झालं. तिथल्या स्थानिक आदिवासींचं पुनर्वसन होतं… पण त्यांना रानाबाहेर न घालवता ते करायचं होतं. त्याच वेळी ही शक्कल पेठेसाहेबांना सुचली. दूध, मध, डिंक, नियंत्रित मासेमारी हे नेहमीचे उद्योग तर होतेच; पण तसं पाहिलं तर हे आदिवासीच इथले खरे मालक. इंद्रावतीत चालणाऱ्या भुरट्या चोऱ्या, पोचिंग याच्याविरुद्ध त्यांनाच हाताशी का नाही धरायचं? वाघांच्या अवयवांचे सौदे करून लाखोंमध्ये कमावणाऱ्या वन्यजीव माफियाचं जाळं इंद्रावतीत पसरत चाललं होतं. भारतीय वाघ संपत चालला होत. करायला तर लागणारच होता काही ना काही उपाय.
विचाराविचारांमध्ये झोप डोळ्यांवर अलगद उतरली. सरोदेला कळलंही नाही.
——————————————————————————————————–
योजनेच्या सरकारी मंजुरीची कागदपत्रं चाळून पेठेसाहेब बाहेर आले. पोरं जमली होतीच. सरोदेनं अंथरलेल्या सतरंजीवर अवघडून बसली होती. साहेब थेट त्यांच्यासमोर येऊन बसले. “उद्यापासून कामाला सुरवात करायची. समजून घ्या नीट… काही अडचण, खोळंबा असेल तर आत्ताच बोलून घ्या.”
“जंगलाचे तीन वाटे आपण केलेत. एकेका वाट्यात तीन चार जण कामाला. साग, कळकाची गर्दी आहे, झरा आहे तो वाटा पहिला. आंधारी पाड्यातली मुलं तिथं राखण करतील. दुसरा वाटा तळ्याच्या आसपास. चोरटी मासेमारी तुम्ही थांबवायची. तिसरा वाटा- तुम्हाला जास्त जिम्मेदारी, जास्त धोका आहे. तुमचा रस्ता रोज बदलेल…. ते मी त्या त्या दिवशी सांगीन. हुश्शार राहून जंगलातल्या खाणाखुणा तपासत, वाघांसाठी लावलेले पिंजरे, विजेच्या तारा, विष घातलेली गुरांची कलेवरं हे सगळं हुडकत, फिरत रहायचं. कुणी कातडीचोर, नख्या काढणारे दिसले, हुकूमचंदची माणसं दिसली तर धरायचं. एक जण इकडं वर्दी द्यायला येईल. उरलेल्यांनी त्याला धरून ठेवायच. ध्यानात घ्या, नुसतं धरून ठेवायचं. मारामारी नको. पुढे मग आम्ही बघून घेऊ. ”
साहेबांनी क्षणभर थांबून अंदाज घेतला. पोरांच्या डोळ्यांत चांगली चमक दिसत होती.
सरोदे बोलू लागला, “तिसऱ्या वाट्यात फेंगड्या, तू आणि सिद्राम. फेंगड्या जंगलाची पत्ती न पती ओळखतो. चोरट्यांचा वावरही तुला, सिद्रामला ओळखता येईल. काम जोखमीचं आहे. हुकूमचंदच्या माणसांकडं हत्यार पण असेल आणि तुमच्या हातात काठ्या. पण टाईट राहा. धीर गमावू नका. कुणी दिसलं की वर्दी द्यायला लगेच सुटा.”
पेठे आणखी थोडे पुढे सरकले. “फिकीर करू नका. आम्ही शहरात पोलिसांशी बोलून आलोय. एकदा पकडले गेले की दहा – वीस वर्षं आतमध्ये जातील साले. तुम्हाला काय धोका नाही. ”
सरोदे आत जाऊन प्रत्येकाचे गणवेष घेऊन आला. “या कामाचा महिन्याचा मेहनताना तर आहेच, पण पकडलेल्या प्रत्येक वस्तूमागं बक्षीस पण आहे. बघा रे, कापडं मापात बसतात का… ”
गणवेष, काठी, शिट्टी… आदिवासी पोरांना काही खरंच वाटत नव्हतं. कुठल्याही सरकारी खात्याचा ‘साहेब’ असं समजावून सांगतानाही त्यानी कधी पाहिला नव्हता. पाहिली होती ती फक्त अरेरावीच…. नेपानगरवाल्यांची काय, तेंदूच्या ठेकेदारांची काय आणि सरकारी खात्याची काय!
बैठक संपली होती.
झाडावर प्रचंड वेळ बसल्यामुळं फेंगड्या कंटाळला होता. इतर वेळी त्याचे तासनतास रानात कसेही जात; पण सतत कशाची तरी वाट पाहण्याचा त्याला आता कंटाळा आला होता; पण इलाज नव्हता. खबर पक्की होती.
पाड्यावरचं एक छोटं, पण चलाख, बेरकी पोरगं सकाळीच त्याच्या कानाशी लागलं होतं. “हुकूमशेटची लोक येतव हां आजला… चिलम्याची गाठ घेताव” ते कुजबुजलं होतं. फेंगड्याच्या तोंडातली बिडी गपकन खाली पडली. साहेबाला वर्दी देऊन टेहळायला जायला लागणार. हुकूमचे लोक जबलपूरपासून येणार म्हणजे दुपारनंतरच. चिलम्याला गाठतील.
आख्ख्या पाड्यात फक्त चिलम्याच गांजेकस होता. थोड्याशा गांजा-चरससाठी तो हुकूमच्या माणसांचं काहीही ऐकायचा. वाघाचा माग देईल, घेईल, त्यांनी वाघासाठी आणलेलं विष गाईगुरांच्या कलेवरात भरून मोक्याच्या जागी ठेवील. एवढं मोठं अंबाईचं वाहन असणारा रुबाबदार वाघ विष खाऊन आडवा, निस्तेज झाला, की त्याच्या नख्या, मिशा उपटील. कातडं सोलणं म्हणजे रात्रभराचं काम. तेही हा गडी चार तासात उरकील. एवढ्याशा गांजासाठी.
फेंगड्याचा विचार थांबवणारी आणि कंटाळा पूर्ण घालवणारी गोष्ट त्याला अचानकच दिसली. थेट एका येणाऱ्या जीपवर त्याचे डोळे स्थिरावले. एका मोकळ्या भागात ती जीप थांबली. तीन जण होते. एक जण खाली उतरून, पेठेसाहेबासारखी शहरी सफेत कागदवाली बिडी पीत होता. फेंगड्या आवाज न करता खाली उतरला… आणि चिलम्या आलाच. आणि नुसता नाही आला; त्याच्याबरोबरच्या खोळीत काही तरी भरलं होतं; आणि हातात तर गुंडाळी केलेलं पटेरी वाघाचं कातडंच. मागल्यामागे फेंगड्या अलगद, सुसाट पळाला. आता सरोदेसाहेब आणि खात्याची जीप.
———————————————————————————————————-
संपूर्ण कानभर माचिसची काडी घालून अर्धवट मिटल्या डोळ्यांनी हुकूमचंद पंटर्सची हकीकत ऐकत होता. काहीशा अस्फुट हसऱ्या नेहमीच्या चेहऱ्यानं तो ऐकत होता; पण आज त्यात उमटलेला जहरी विखार समजणं त्याच्या पंटर्सच्या कुवतीबाहेरचं होतं. ज‍बलपूर मंडी मार्केटमधल्या एका दुर्लक्षित बिल्डिंगमध्ये वाचलेले पंटर्स हकीकत सांगताना अवघडून कोपऱ्यात उभे होते.
झाली गोष्ट हुकूमचंदला सटकवायला पुरेशी होती. वन्यजीवांच्या अवयवांची तस्करी हा त्याचा तीन पिढ्यांचा धंदा होता. कस्टम्सपासून पोलिसांपर्यंत लोक बांधले होते. माल जप्त तर सोडाच, एकाही फॉरेस्टवाल्याची, पोलिसाची साधी केस लावायची शामत झाली नव्हती. आणि आज ही स्टोरी. त्याची नजर एका पंटरवर स्थिर झाली.
“आपली जागा त्यांना कुठून कळाली? ”
“शेट, आत जाताना तर आपलाच फॉरेस्ट गार्ड होता. काय बोलला नाय. मग धोका नाय वाटला. आतनंच कुणीतरी पाहिलं. कारण तो सरोदे, त्याचा मोठा साहेब, सगळे मागावर आले. ”
दुसऱ्या पंटरनंही री ओढली. “इतलाच नाय शेट, पाड्यावरची तीन पोरंपण त्यांच्या बाजूनी मदी पडली. मग आमी कमी पडलो. गाडीमुळं कसेतरी सुटलो. ”
“पाड्यावरची पोरं तिकडून मध्ये पडली? ”
“होय शेट. वर त्यानला खाकी कापडं दिलीयत…. शिट्टी, काठी दिलीय. ”
अच्छा. म्हणजे मोठी गेम होती. हाताच्या एका उडत्या इषाऱ्यानं त्याने सगळे पंटर बाहेर हाकलले. तंबाखूचा एक विस्तृत आणि सविस्तर बार भरला. पहिला हिशेब अर्थातच झालेल्या नुकसानीचा. दहा-बारा लाखांचा माल तर गेलाच. दोन कसलेले पंटर गजाआड. चिलम्यासारखा पाड्यावरचा कॉंटॅक्टपण अंदर, तेही कमीत कमी बारा – पंधरा वर्षं. अटकेस कारण मादक पदार्थ जवळ बाळगणं व विकणं. आणि वर पाड्यावरची पोरं फॉरेस्टवाल्यांबरोबर? माजरा क्या है? हुकूमसाठी पिंजरे लावणारी, ऐन पावसाळ्यातही ‘माला’ ची ये-जा न थांबवणारी पोरं फॉरेस्टवाल्यांनी पटवली?
आणि मुख्य. पाड्यावरचंही निस्तरलं असतं. पण हेडक्वार्टर्स? त्यांना काय उत्तर देणार? माझी, हुकूमचंदची, सिस्टीम फेल झाली? सेकंदभर नखशिखांत भीतीची एक लाट हुकूमचंदाचा कणा हलवून गेली…
हेडक्वार्टर्समध्ये सर्वार्थानं त्याचे बाप बसले होते. सीमावर्ती भागात धुमाकूळ घालण्यासाठी आणलेले प्रशिक्षित, भाडोत्री अतिरेकी… अस्सल अफगाणी क्रौर्य त्यांच्या नसानसांत भिनलेलं होतं. आनंद किंवा दुःख काहीही झालं तरी एके-५६ वगैरेतून हवेत गोळ्या उडवून ओरडत भावना व्यक्त करणारे ते सुंदर, बिनडोक, रेमेडोके होते.
डीलिंग व्यवस्थित केलं, तर अझीझ दोस्त. सगळं नीट होऊन वाघाची हाडं, कातडी, नखं जर नीट त्यांना पोचतं झालं की लगेच कॅश आणि नारकोटिक्स हुकूमला मिळायचीच. वर एक -दोन रात्री जोरात जशन…. पण जर तारीख देऊन पाळली गेली नाही तर फरक फक्त एके-५६ का ४७ इतकाच. त्याचं कारण होतं. सगळीकडून नाड्या आवळल्यामुळे वाघांचे ते अवयव म्हणजे अतिरेक्यांची ‘कॅश’च होती. त्यांच्याकडून ते तिबेट बॉर्डरमार्गे चिनी औषध कंपन्यांत जात. विशेषतः हाडं. नखं, मिशा लंडन, पॅरीसच्या फॅशनच्या दुकानात. त्यातनं मिळालेल्या पैशातून मग शस्त्रखरेदी, भारतातलं नेटवर्क वाढवणं हे सगळं.
ही पूर्ण साखळी झरझर हुकूमचंदच्या डोळ्यांसमोरून गेली. आज किती वर्षांनी आपण त्यातला किती कमकुवत दुवा आहोत, हे जाणवून त्याला हतबल वाटत होतं; पण त्यानं शब्द पाळला नव्हता; त्यामुळे निदान झाली गोष्ट कळवणं भाग होतं. एक लांबलचक जबलपुरी शिवी हासडून हुकूमचंदनं तितकाच लांबलचक मोबाईल नंबर फिरवला…. रॉक्सॉल बॉर्डर!
जाहीर रीतीनं चेहऱ्यावर समाधान दिसणं ही गोष्ट पेठ्यांच्या बाबतीत तशी दुर्मिळ होती; पण तसा एक दिवस आज होता. वन्यजीव सप्ताहाच्या निमित्तानं साक्षात प्रोजेक्ट टायगरचे महासंचालक इंद्रावतीत आले होते. फेंगड्या, सिद्राम आणि कंपनीनं गेल्या चार-सहा महिन्यांत वाचवलेल्या व्याघ्र अवयवांचा फॉरेस्ट पंचनामा त्यांनी आपल्या सहीनिशी केला होता. पाच वेळा वाघांसाठी लावलेले पिंजरे निकामी करणे, चार वेळा विष भरलेली गुरांची कलेवरं पकडणे या सगळ्या कामगिरीचं त्यांनी कौतुक केलं होतंच, पण जप्त केलेली साठ किलो वाघाची हाडं, नखं, मिशा, चार कातडी हेही जातीनं डोळ्याखालून घातलं होतं.
छोटंसं भाषणही त्यांनी केलं होतं. दर वर्षी कमीत कमी चाळीस हजार कोटी रुपयांची निसर्गसंपत्ती भारतीय वाघ राहतो त्या परिसरातून माणूस मिळवतो. निदान ती मिळत राहावी म्हणून का होईना, वाघाला, त्याच्या परिसराला जपायला हवं, हे त्यांनी सोप्या शब्दांत सांगितलं होतं. आंतरराष्ट्रीय माफिया आणि पोचर्सनी वन्यजीवांचा चोरटा व्यापार सहा दशलक्ष डॉलर्सवर पोचवला आहे, ही माहिती तर खुद्द पेठेसाहेबांनाही नवीन होती.
त्यांना काळजी एकच होती. स्मगलर्स अजूनही थंड कसे काय? काहीच रिटॅलिएशन कसं नाही?
——————————————————————————————-
सकाळी उगवतीलाच सिद्राम टेहळणीला निघाला होता. पहाटे पाऊस बरसून गेला होता. साल, कळक, अर्जुन या झाडांच्या तळाशी प्राण्यांचे ताजे ठसे होते. बुंध्यावर घासलेल्या वाघा-अस्वलांच्या नखांच्या खुणा होत्या. माकडांनी, वानरांनी गोंधळ घालून ही एवढी फळं पाडून ठेवली होती. रानाला जाग येत होती. सिद्राम चालत होता.
अलीकडे या सगळ्याकडं बघण्याची त्याची नजरच बदलली होती. या सगळ्याचा आपणही एक भाग आहोत, त्याची निगराणी करतो आहोत, याचं त्याला राहून राहून अप्रूप वाटायचं. असंही वाटायचं की आपण हेच करणार. करायलाच हवी ही राखण. सडक ओलांडून तो रानात घुसू पाहत होता. इरादा हा, की वाघांसाठी लावलेला एखादा पिंजरा मिळतोय का, ते बघावं. अचानक क्षणभरात त्याच्या पाठीतून कापत काही तरी जाऊन अंगात जाळ झाला. पाठोपाठ आणखी एक असह्य वेदना मानेजवळ. आपला गणवेश रक्तानं भिजतोय, हे कळेपर्यंत तो कोसळला होता. सगळा जन्म रानव्यात काढलेल्या त्या तरण्याबांड पोरानं आपला शेवट ओळखला, मरण ओळखलं. आभाळाच्या आकांतानं त्यानं एकदा त्याचं लाडकं रान बघून घेतलं. धूसर, अस्पष्ट अशी एक पाड्याची, घराची आठवण आणि मग डोळ्यापुढं अंधार. सगळी तगमग एकदाची शांत करणारा सर्वंकश, सर्वव्यापी, निराकार अंधार. सायलेन्सर लावलेल्या कॅलेश्निकॉव्हनं आपलं काम चोख बजावलं होतं.
——————————————————————————————–
काळ, पोचर्सनी सिद्रामला संपवला. त्यानंतर साधारण सव्वा महिन्यानंतर अगम्य, नॉर्डिक भाषेत आपल्या संस्थेचं नाव मिरवणारी एक परदेशी सलोन कार पेठ्यांच्या ऑफिससमोर येऊन थांबली. संपूर्ण यशस्वी आणि आयुष्यातला बराच भाग नॉर्डिक देशांमधल्या एवंगुणविशिष्ट ग्रँटांवर पोसली गेलेली एक समाजसेविका त्यातून खाली उतरली. जुजबी बोलून, एक अर्ज पेठ्यांच्या टेबलावर ठेवून खास ग्रँटाडं स्मितहास्य मिरवत ती निघूनही गेली. ती दिसेनाशी झाली त्या क्षणी फडफडणारा तो अर्ज पेठ्यांनी चुरगाळून खाली फेकला. त्वेषानं फेकला.
“किती दिवस झाले रे सरोदे, सिद्रामला संपवून? आज येताहेत हे…. आज! त्याच्या घरच्यांचं काय झालं… नाही आले कुणी विचारायला. निधी आपणच जमवला. एक वेळ या ह्यूमन राईटवाल्यांचं सोड. एरवी शहरांतून गाड्या भरभरून माणसं आणून जंगलात ट्रेक, ट्रेल, नेचर कँप काढणाऱ्या संस्था? त्या कुठेयत? पाणवठ्यावर बॅटऱ्या मारून रात्री लोकांना प्राणी दाखवणारे, त्यांच्या पाण्याच्या जागा डिस्टर्ब करणारे हे लोक… कँपफायर करायचे लेकाचे इथे. महिन्याभरात कोण दिसायला तयार नाही. आणि हे राईटसवाले अर्ज देताहेत… आदिम समाजाचे बळी घेणाऱ्या या योजना बंद करा म्हणून? ”
क्षोभ अनावर होऊन त्यांनी हातातली सिगारेटही भिरकावली.
“सरोदे, अरे हेच तर पाहिजे व्हायला. पोचर्सना, स्मगलर्सना. लोकल ट्रायबल्सचं मोराल खच्ची. बसली ना आपल्या गटातली चार पोरं घाबरून घरात! हीच गेम असते. मानस सॅंक्चुअरीत उल्फाच्या अतिरेक्यांनी हेच केलं… भीतीची पैदास! ”
त्यांनी दमून आवंढा गिळला. श्वासही खोल घेतला. “सरोदे, योजना बंद करायची नाही. योजना बंद होणार नाही. परीटघडीचे परिसंवाद नाहीयेत इथं! ‘स्थानिक जनतेचा वनव्यवस्थापनात सहभाग’ वगैरे! आपण करून दाखवतोय ते! ”
अचानक चाहूल लागल्यामुळं त्यांनी दारात पाहिलं. फेंगड्या चार नवीनच पोरं घेऊन उभा होता.
“टेहळायच्या कामाव येताव म्हनाले. म्हनलं घ्या सायबाशी बोलून. मी कामाव जातो, सायेब. ” काठी उचलून फेंगड्या गेलासुद्धा.
पेठे साहेबांनी सरोदेकडं पाहिलं. अत्यंत थकलेल्या, पण विलक्षण समाधानी आवाजात ते म्हणाले, “घे बोलून त्यांच्याशी. युनिफॉर्मचे साईझेस बघ. उद्यापासून सुरवात. “
मारिच
आश्रमात कैवल्यनं हिंडून फिरवलेल्या धुपाचा वास हळूहळू कमी होत, हवेत विरत होता. भिंतीवरच्या बापूंच्या तसबिरी त्यामधून आपलं अस्तित्व दाखवू लागल्या होत्या. झाडलोटही पूर्ण झाली होती. एकंदरीत येणाऱ्या भाविकांसाठी आश्रम तयार होत होता.
कैवल्यची सकाळची लगबग चालली होती. जाजमं, सतरंज्या, प्रसादाचं गूळखोबरं, बापूंचं उच्चासन…. सारीच व्यवस्था पहायला लागणार होती. अकरा वाजता सत्संगाची वेळ होती. कैवल्य एकेके तसबीर पुसत होता. प्रत्येक तसबिरीत बापूंची एकेक वेगळीच भावमुद्रा उमटली होती. एकीत भक्ताला आशीर्वाद देताना उमटलेले अष्टसात्विक भाव होते, तर दुसरीत जगन्नियंत्यासमोर लीन झालेले बापू दिसत होते. सत्संगाला जमलेल्या हजारो श्रोत्यांसमोर तल्लीन होऊन प्रवचन करताना बापूंचा मोठा ब्लो आऊटतर आख्खी भिंत व्यापून होता. सगळ्या तसबिरी पुसून झाल्यावर काहीशा समाधानानं त्यानं हॉलकडं नजर टाकली. अचानक त्याचे डोळे एका व्यक्तीवर खिळले. सकाळीच कोणी साधक उपासनेत रममाण झालेला दिसत होता. आसपासच्या जगापासून अलग होऊन, विसरून, पद्मासनात बसून त्यानं नासिकाग्रावर केंद्रित केलेलं लक्ष कळत होतं. कैवल्यनं थोडं निरखून पाहिलं, त्याचा अंदाज खरा ठरला. साधकाच्या डोळ्यातून अश्रू वहात होते.
आश्रमात अर्थात हे दृष्य नवीन नव्हतंच. बाहेरच्या जगात जगण्याचा, रहदारीचा, संघर्षाचा वेगच इतका तीव्र झाला होता, की आश्रमात आल्यावर लोकांचे ताणतणाव जाहीर रीतीनं उमटायचे. बाहेरच्या जगात एकटे ‘पिणारे’ जसे वाढले होते. तसे इथे साधक वाढले होते. मनातले विकल्प बाजूला सारुन कैवल्यनं पुन्हा एकदा प्रसादाच्या तयारीवर नजर टाकली. तोवर साधकाची उपासना संपली होती. यथावकाश उठून कैवल्यकडे पाहून त्यानं एक मंद स्मित केलं. कैवल्यनंही काहीसा नम्र प्रतिसाद दिला.
“मी राजपाठक. बापूंचा भक्त आहे”. कैवल्यशी हात मिळवत त्यानं आपली ओळख करून दिली. “मी कैवल्य. आय कोऑर्डिनेट बापूज सत्संग प्रोग्रॅम्स.” बोलता बोलता कैवल्यनं काहीशा कुतुहलानंच साधकाकडं पाहिलं. नाक एकदम शार्प. चेहऱ्यावर साधनेतून आलेली शांती आणि डोळ्यांतून ओसंडणारी बुद्धिमत्ता.
राजपाठक पुढं सांगत होते, “आय गॉट टू नो बापू इन हिज मुंबई डिस्कोर्सेस लास्ट इयर. ग्रेट गुरु….. मला त्यांच्या बोलण्यातून सगळी दिशाच एकूण सापडली”
कैवल्य स्वतः उच्च्शिक्षित होता. त्यामुळे तशा प्रकारचे कुणी साधक आले की त्याला अधिक जवळीक वाटायची. “खरं तर, ” राजपाठक म्हणाले, “आज मी आलो होतो, कारण बापूंच्या कार्याला थोडासा आर्थिक हातभार लावण्यासाठी. आजवर खूप प्रेरणा मिळालीय त्यांच्याकडून.” ते सद्गदित झाले होते. कैवल्यनं हलकेच त्यांच्या पाठीवर हात ठेवला. “बापूंना परतफेडीची अपेक्षा नसते, राजपाठकसाहेब.साधकांनी आपली जास्तीत जास्त उन्नती केली की त्यांना पोचतं सगळ.”
राजपाठकांनी डोळे पुसले. काहीशा खोल आवाजात ते म्हणाले “हो; पण तरीही…. इथं व्यवस्थापक किंवा कोणी हिशेबनीस असे कोणी आहेत का? देणगीची पावती देऊ शकतील असे?”
कैवल्यनं हातानंच दिशा दाखवली. “उजवीकडची दुसरी खोली. अकाउंटंट चौबळ आहेत. ते पावती देतील तोवर मी प्रसाद घेऊन आलो तिकडेच.”
कैवल्य प्रसाद घेऊन येईपर्यंत चौबळांनी पावती तयारही केली होती. प्रसाद देताना कैवल्यनं सहज नजर टाकली आणि तो जरासा दचकलाच. एक लक्ष रुपये नगद, आश्रमाच्या गोशाळेसाठी राजपाठकांनी दिले होते. चौबळही काहीसे अवाक होऊन त्यांच्याकडे पहात होते. काहीसं चाचरुन ते म्हणाले, “सर, इंकमटॅक्स रिफंड होईलच ८० जी खाली. बाय द वे, आपला कसला बिझनेस आहे सर?”
राजपाठकांनी स्मित केलं “या डिव्हाईन वातावरणात या गोष्टी कशाला.. प्लस इटस अ व्हेरी टेक्निकल अफेअर. बस! इतकंच म्हणूयात की बापू की कृपा है. भेटू” पुढच्या क्षणी ते निघालेही होते.
अशा देणग्या तर सर्वदूर पसरलेल्या अशा कार्याला लागतातच. कैवल्यला बापूंच्या हिंदी सत्संगातलं एक वाक्य आठवलं, “कोई देनेवाला आनाही है तो उसे अपने खुद की इच्छा से आना है. और ईश्वर भेजताभी है ऐसे लोग. आश्रमवासी को जाके हाथ फैलानेकी जरुरत नही”
हिंदीच काय, बापूंच्या मराठी, गुजराठी आणि इंग्रजी भाषेचंही वक्तृत्वातलं ओज अमोघच होतं.
आज असंच काहीसं होऊन गोशाळेच्या कैक राहून गेलेल्या गोष्टी राजपाठकांच्या देणगीमुळे मार्गी लागणार होत्या. गोठे अद्यावत करायचे होते, फरसबंदी, पाण्याचे नवे हौद बांधायचे होते – सगळंच. चौबळ बापूंशी बोलतीलच. कैवल्य पुढच्या तयारीसाठी उठला…
गेल्या काही वर्षांमध्ये बापू सर्वेसर्वा असणाऱ्या त्यांच्या संप्रदायाचं नाव पुष्कळच नावारुपाला आलं होतं. भक्तसंप्रदायामध्ये जणू एखादं कुटुंब असल्यासारखी आपुलकी होती. हेवेदावे, राजकारण याला कुठेच स्थान नव्हतं. बाहेरच्या जगातल्या याच तर गोष्टींना कंटाळून साधक इथं यायचे. बापूंनी घालून दिलेली जीवनशैली, त्यांचा शब्द पाळला की झालं. निव्वळ योगिक – पारलौकिक पद्धतीपेक्षाही रोजच्या आयुष्यातले ताणतणाव झेलण्याची बापूंची सिद्धहस्त शिकवण साधकांना लुभावून जायची.
भौतिक कार्यही विस्तारलं होतं. आश्रमाची कैक एकर नैसर्गिक शेती होती. भात होता फळबागाही. गोशाळा तर आता अत्याधुनिक होत होतीच. तरुण मुलांवर संस्कारांसाठी एक कायमस्वरुपी केंद्रही होतंच. बापूंच्या मिशनची एक शाळा आणि कॉलेजही होतं. नर्सरी होती.
आश्रमाची आर्थिक बाजूही अशा एकमेकाला पूरक उद्योगांमुळे सुस्थितीत होती. बापू एकट्यानं पूर्णपणे या गोष्टींची आर्थिक बाजूदेखील सांभाळत. शाळा – कॉलेजाच्या वसतिगृहाला धान्य, फळ.म, भाज्या शेतीच्या उत्पादनातून विकल्या जात. दूधही तिथं गोशाळेतून पुरवलं जाई, तर तिथलंच शेणखत शेती संस्थेला विकलं जाई.
प्रत्येक स्वायत्त केंद्रं एकमेकांशी आर्थिक व्यवहार करण्याइतकी सक्षम होती. बाहीरुन टेंडर्स मागवणं किंवा बाहेरचे पुरवठादार यांची गरजच भासायची नाही फारशी. अगदीच बांधकाम किंवा संगणक पुरवठा अशा गोष्टी वगळल्या तर.
महिन्याभरात राजपाठक पुन्हा आलेले कैवल्यला दिसले. त्यांची सकाळची साधना झाल्यावर कैवल्य मुद्दाम त्यांना भेटायला आला. “मंगल प्रभात, राजपाठक साहेब. काय म्हणताय?”
थोड्याशा नाराज सुरात ते म्हणाले ” धंद्याची धावपळ. महिनाभर परदेशात होतो. आश्रमाचं दर्शन नाही त्यामुळं बेचैनी आली. बापू इथंच आहेत की परदेशदौरा?”
“इथंच आहेत…. बसा, दूध घ्या.”
“कैवल्य, तुम्हाला सांगतो. खूप अस्वस्थ झालं. तशी रोजची साधना तर होती चालू, पण या जागेचं म्हणून जे मार्दव, जी ऊब आहे, ती वेगळीच. मी तर शेवटी ठरवलं… याच शहरात माझं ऑफिस उघडतोय.”
“काय सांगताय? कुठं?”
“मेहेर पार्क एरिया. एक-दोन दिवसांत कामं संपवून उद्घाटन. उद्घाटनाला नक्की या.”
कैवल्यच्या मनात आलं, हा इतक्या वरच्या दर्जाचा माणूस आहे…. ऐरागैरा मनुष्य इतक्या उच्चभ्रू वस्तीत ऑफिसचं स्वप्नही पाहू शकला नसता.
“चौबळ… आहेत का?” राजपाठकांनी विचारलं
“येतीलच… बापूंबरोबरच बसलेत. तुम्हाला भेटायचंय का?”
“हां… बापूंच्या कृपेनं त्यांच्या वास्तव्याच्या – आश्रमाच्या गावात ऑफिस झालंय. त्यानिमित्त आश्रमाला फूल ना फुलाची पाकळी देण्याचं डोक्यात आलं.” राजपाठक खरोखर सद्गदित झाले होते. कैवल्य काही न बोलता त्यांच्याजवळ बसून राहिला.
दहा मिनिटात चौबळ आलेच. कैवल्यला काही अंदाजच लागेना. कारण या वेळी राजपाठक मिशनच्या कॉलेजसाठी दोन लाख घेऊन आले होते. काही मॉडर्न सॉफ्टवेअर आणि बरेचसे संगणक लागणार होतेच. त्यासाठी हे पैसे पुष्कळच कामाला येणार होते.
पावती घेऊन राजपाठक उठले, तेंव्हा कैवल्य दारापर्यंत त्यांना सोडायला आला.दारावर अचानक राजपाठकांनी कैवल्यच्या खांद्यावर हात ठेवला.
“कैवल्य, बापूंबरोबर सत्संगासाठी त्यांचा व्यक्तिगत वेळ मिळेल का… एक पंधरा मिनिटं फक्त.”
कैवल्यला खरंच वाईट वाटलं; पण बापूंनीच सांगितलेली शिस्तही पाळणं आवश्यक होतं “राग मानू नका, सर…. पण साधकांशी व्यक्तिगत संपर्क अलीकडे बापूंनी खूप कमी केलाय. खूप म्हणजे खूप. माझी-त्यांचीही गाठभेट नाही दोन महिन्यात. तरी एक काम करु. तुम्ही आश्रमकार्याला एवढी आपुलकी दाखवता… मी निदान विचारुन पहातो. या लवकर परत.”
राजपाठकांचं ऑफिस सुरुही झालं. बरंचसं काम ते तिथूनच बघत. त्यामुळे आपसूकच त्यांची आश्रमसाधना वाढली. पुढच्या दोन महिन्यात राजपाठकांची पुढची देणगी पुन्हा आली. चार लाख. न रहावून कैवल्यनं त्यांना तेंव्हा विचारलं…. “सर, मला तुमची ऍक्टिव्हिटी एकदा समजावून सांगा ना… मला कळेल, मीही इंजिनिअरिंगचा डिग्री होल्डर आहे.” कारण त्यांची ओळख आतापर्यंत चांगली वाढली होती. पण कुठलीच व्यावसायिक चर्चा त्यांना आश्रमात नको असायची. त्याला अडवून ते म्हणाले, “तो प्रश्न नाही. नॉट हिअर इन द डिव्हाईन प्रिमाईस…. यंग मॅन, तू ऑफिसवरही आला नाहियेस…. तिकडे ये. मग बोलू.”
पुढच्या महिन्यात राजपाठकांनी कमालच केली. त्यांना कुठलंसं आंतरराष्ट्रीय इंफ्रास्ट्रक्चरल कॉंट्रॅक्ट मिळाल्याप्रित्यर्थ आणखिन चार लाखाची देणगी त्यांनी आश्रमाकडे सुपूर्त केली. कैवल्यला तेंव्हा मात्र वाटलं, की बापूंची आणि यांची भेट आता व्हायलाच हवी. नाही म्हटलं तरी राजपाठक, बापूंचे या शहरातले, कदाचित राज्यातलेही सर्वात मोठे देणगीदार ठरत होते.
सगळी हकीकत ऐकल्यावर बापूंचे हात आपसूक जोडले गेले. “हरी की क्रिपा… कैवल्य! कुठले आहेत हे साधक मूळ?” कैवल्यनं मग त्यांना सगळंच सांगितलं. आश्रमाला जवळ राहून साधनेची त्यांची खटपट, काही प्रमाणात त्यांच्या धंद्याचं थोडंसं गूढ राहिलेलं तांत्रिक स्वरुप, सगळंच.
“खूप दिवस झाले, बापू…. आपसे मिलने की बिनती कर रहे हैं. बापू, मलाही वाटतं, तुमची कृपा त्यांच्यावर व्हावी. द्याल का त्यांन एक दहा मिनिटं?”
बापू मृदू हसले. “ठीक आहे, कैवल्य. इतकं केलेल्या साधकाचा तेवढा अधिकार निश्चितच आहे, बुला लो!”
“आज्ञा प्रमाण, बापू!”
दुसऱ्या दिवशीच तो राजपाठकांच्या मेहेरपार्क ऑफिसला पोचला. ऑफिसच्या रचनेत त्यातली समृद्धी कळत होती. भपका कुठंही नव्हता. प्रथमदर्शनी बापूंची एक मोठी तसबीर. चार पाच केबिन्स…. पूर्ण ऑफिस सेंट्रली एअरकंडिशंड, पाचसहा स्टाफ…. प्रत्येकाला संगणक. राजपाठकांचा बातमी ऐकल्यानंतरचा आनंद कैवल्यला अपेक्षित होताच. दुपारी चारची वेळ ठरली होती. बातमी ऐकल्यावर त्यांच्या डोळ्यांच्या कडा पाणावल्या होत्या.
“आईये श्रीमान, आईये…. बसा आपण” बापूंनी प्रेमभरानं त्यांना आपल्या जवळ बसवून घेतलं. “साधना तो चल रही है ना? निरंतर चलनी चाहिये. साधना हीच प्रक्रिया माणसाचं जीवन उजळवते.”
राजपाठकांनी बापूंना नम्रपणे नमस्कार केला. “फर्स्ट आय हर्ड यू इन मुंबई बापू… आजचा दिवस केंव्हा येईल हीच आस होती. सब आपकी दुवा बापू, सब आपकी कृपा.”
बापूंनी त्यांच्या डोक्यावर प्रेमभरानं हात ठेवला. “कृपा आमची नव्हे साधक. परमात्म्याची. आमच्या फक्त सदिच्छा. रामकृष्ण हरी! पण साधक, आश्रमासाठी तुम्ही इतकं सगळं करताय. आप व्यावसायिक हो. व्हॉट डू यू डू फॉर अर्निंग?”
राजपाठक गंभीर झाले. खूपच गंभीर. त्यांनी खिशातून कार्ड काढताना एक प्रदीर्घ सुस्कारा टाकला. ” तुमच्यापासून लपवून काय ठेऊ बापू….. इटस अ रादर पर्टिक्युलर ऍक्टिव्हिटी…. फार बाहेर बोलताही येत नाही”
बापू हसले. त्यांच्याही भक्तांमध्ये सगळ्या प्रकारचे लोक असत, हे त्यांना माहिती होतं. “इतनी गुप्तता, साधक…. आपण अपवित्र तर काही नाही ना करत?”
“बापू… पवित्र, अपवित्र तुम्हीच ठरवा. खूप टेन्शन्स असणारा व्यवसाय आहे माझा. मोठेमोठे राजाकारणी, त्यांचे ट्रस्टस, इंडस्ट्रियल टायकून्स यांचे नं २ चे बेहिशेबी पैसे मी परदेशात सुरक्षित फायद्यात गुंतवून देतो. त्यांचे तिकडचे प्रॉफिटस भारतात; पण जास्त करुन फॉरेन कंट्रीमध्ये मॅनेज करतो. आयल ऑफ मान, पनामा, स्वित्झर्लंड या देशामध्ये. खेळ मोठा आहे, पण दोन्हीकडून धोका. सततची टेन्शन्स… इसिलिये मन:शांती की उम्मीद रखके यहाँ आता हूं. मी आहे इन्व्हेसटमेंट एक्सपर्ट आणि चार्टर्ड अकाउंटंट…. तरी टेन्शन रहातंच.” एका दमात राजपाठकांनी आपली व्यथा ऐकवली. क्षणभर बापूंनी डोळे मिटले. अशाच तर अनेक मंडळींना अंतर्गत शांततेची आस, सहानुभूती, वात्सल्याची आस जास्त असते, हे आत्तापर्यंत त्यांना चांगलं ज्ञात होतं.
“राम कृष्ण हरी!” ते म्हणाले. “पण साधक, तुम्ही यात आहात, याला आपल्या देशातले आर्थिक कायदेकानू जबाबदार आहेत, जे अशा इन्व्हेस्टमेंटस मजबूर होऊन या लोकांना करायला भाग पाडतात. सारा दोष अपने सरपर क्यूं लेते हो?” राजपाठक काहीसे सावरत होते. डोळे मिटून बापू पुन्हा चिंतनात गेले.
खरंतर त्यांच्या मनात एक वेगळा विचार चमकून जात होता. गोशाळेपासून ते मिशनच्या कॉलेज पर्यंत आणि श्रीलंकेपासून नॉर्वेपर्यंत पसरलेलं त्यांच्या आश्रम – मिशनचं अवाढव्य विश्वही याच, अशाच प्रश्नात अडकलं होतं. त्यांच्या विविध संस्थांच्या एकमेकांमध्ये झालेल्या व्यवहारांमध्ये सुमारे साठ लाख रुपये असे काही निर्माण झाले होते, जे कुठंच दाखवता येत नव्हते. प्राप्तिकर काय, चॅरिटीवाले काय, आजवर शांत राहिले…. उद्याची काय शाश्वती? आता निदान हे कळू शकणारा, त्यांच्याच पंथाचा माणूस त्यांच्यासमोर होता. खुणेनंच त्यांनी राजपाठकांना बाहेर एक पाच मिनिटं थांबायला सांगितलं.
हीच तर सुविधा, सोय आश्रमालाही हवी होती. बापूंच्या मनात विचारांचं मोहोळ उठलं. हे काम या साधकाला सांगण्यात तो गुरुस्थानी मानतो, अशा बापूंवरची त्याची श्रद्धा डळमळीत होण्याचाही संभव होता. पण त्याच वेळी ही अडचण समजून घेऊन सोडवू शकणारीही हीच व्यक्ती होती. याच शहरातून त्याचं कार्यालयीन कामकाजही चाललं होतं. ही पण एक जमेची बाजू होतीच. याच माणसानं आश्रमासाठी पूर्ण ताकदीनिशी निधीही लावला होता. बापू उठून बाहेर आले. राजपाठक बसले होतेच. “कुछ देर के लिये अंदर आओगे, साधक?” बापूंनी त्यांना आत बोलावून दरवाजा बंद केला. “आपल्या आश्रमाचीही अशीच एक मुश्किल आहे, साधक. आप कुछ करोगे?”
राजपाठक काहीसे संभ्रमित होऊन ऐकत होते. “घबराओ नही….” बापूंनी शांत, पण खंबीर आवाजात सुरुवात केली. “इथं अशीच काहीशी स्थिती आहे. ऍज यू सेड, आश्रमसंस्थांच्या व्यवहारात कुल साठ लाख रुपये, ऐसे कुछ जम गये हैं…. न कुछ हिसाब दे सकते हैं चॅरिटीवालोंको, ना किसी बँक में जमा कर सकते हैं. आपकी जो भी गतिविधियाँ, मोडस ऑपरेंडी है, ती वापरा. द्रव्य आहे, चांगल्या जागी जाऊ दे.” आता प्रश्नचिन्ह बापूंच्या डोळ्यात होतं.
राजपाठकांनी थोडा विचार केला. “हां बापू, करता तर येईल. मागं सुरेश योगी फाऊन्डेशनच्या स्विस ब्रँचसाठी मी काम केलंय. दे हॅड अ सिमिलर प्रॉब्लेम. करन्सीज कैसी है बापू?” त्यांनी विचारलं.
बापूंनी उठून आपली अलमारी उघडली. बरेचसे भारतीय रुपयेच होते; पण डॉलर्स आणि युरो अगदीच कमी नव्हते. त्यांनी हा अंदाज घेईपर्यंत राजपाठकांनी आपली आपली अगदी उंची कातडी ब्रीफकेस उघडली. “मी हे करणार ते मोस्टली स्विस आणि ऑस्ट्रीयन कॉर्पोरेट कंपनीज… बापू, एनी ऑफ अवर ऍक्टिव्हिटी इन स्वित्झर्लंड?” बापूंनी मान हलवली, “अभी तक नही, नेक्स्ट इयर मे बी.”
“ठीक आहे. बापू, या कॅशची तर रिसीट आताच माझ्या सहीनं मी तुम्हाला देतो. सिर्फ आप किसी को नही दिखाना!” राजपाठक सांगत होते. “अनादर थ्री – फोर डेज, उन कंपनियोंके नाम और फिक्स डिपॉझिट रिसीटस आय विल गेट फॉर यू. किसी और जगह रखना. नॉट हिअर.”
बापूंना आश्चर्य वाटलं. “इतनी जल्दी? सिर्फ चार दिन?”
“हां बापू. हे मी घेऊन गेल्यावर दुपारीच वर्क आऊट करुन माझे बाहेरचे फंडस उद्याच फोननं तिथं इन्व्हेस्ट करणार. अनफॉरच्युनेटली इंडिया में इसे हवाला बोलते है… पण बापू,” ते अजिजीनें म्हणाले, “हीच सिस्टिम सर्वात फास्ट आणि एफिशियंट आहे.” त्यांनी आर. पी. फिनान्स कार्पोरेशनचं रिसीट बुक काढलं. “कुछ साठ लाख लिख दूं, बापू?”
“हां, साधक.” राजपाठकांना बॅग कॅशसह देऊन बापूंनी त्यांनि दिलेली रिसीट कुलूपबंद केली. राजपाठकांनी बापूंना पदस्पर्श केला. “बापू, तुमचा फार वेळ घेतला का?”
बापूंनी त्यांना आशीर्वाद दिला. “नाही पंथिक…. आपनेही हमारी बडी चिंता मिटाई है. चार दिवसांनी महासत्संग सप्ताह आहे…. आप आईये जरूर.”
“जी हाँ, बापू. सब आपकी कृपा है, बापू” राजपाठक निघाले.
महासत्संगाच्या पहिल्या दिवशी राजपाठकांना बापूंशी काहीच बोलता आलं नाही. दुसऱ्या दिवशी कैवल्य त्यांना भेटला. अंगात ताप असूनही ते आले. त्याही दिवशी बापूंची भेट अशक्य होती. त्यांच्या तब्येतीची काळजी वाटून, प्रसाद घेऊन कैवल्य पाचव्या दिवशी त्यांच्या ऑफिसवर गेला. अत्यंत आश्चर्य वाटून त्यानं आसपास पाहिलं. ऑफिसची जागा पूर्ण रिकामी होती. ना कुठला बोर्ड, ना कॉंप्युटर्स, ना एसी. आसपास कुणालाच काही माहिती नव्हतं. काहीतरी विचित्र वाटून परत आल्यावर बापूंना त्यानं ही बातमी सांगितली, तेंव्हा त्यात राजपाठकांबद्दलच्या काळजीचा भाग जास्त होता. फक्त हे ऐकून बापूंच्या डोळ्यांत सेकंदभर जी क्रूर विखारी चमक होती, ती त्याला फार विसंगत वाटली. बापूंनी त्याला सांगितलं, की त्यांना अर्धा तास एकांत हवा होता.
आजवरची संपूर्ण साधना विसरायला लावणाऱ्या अपरिमित क्रोध आणि संतापानं बापूंना काही काळ ग्रासलं. आपली पूर्ण अध्यात्मिक ताकद पणाला लावून ते काही काळ एका जागी बसले. केवळ अकरा लाख रुपयांत कैवल्यचा, बापूंचा विश्वास संपादून, हा महाकपटी माणूस त्यांना साठ लाख रुपयांना गंडा घालून फरार झाला होता. अक्षरशः उचलून घेऊन गेला होता.
काय ते सद्गदित होणं, डोळ्यातले अश्रू, साधनेचं नाटक….. पूर्ण छलकपट. आणि मुख्य म्हणजे अशा अध्यात्मिक संस्थांकडं इतपत आर्थिक, बेहिशेबी संपन्नता असणार, ही त्याला पूर्ण खात्री होती. तिच्याच जिवावर, आपला डाव तो एखाद्या कुशल जुगाऱ्यासारखा खेळला होता. हा मायावी राक्षस, बापूंना भुलवत भुलवत मोहाच्या त्या टोकापर्यंत घेऊन आला होता. बरं काही कायदा, पोलीस किंवा बाहेरुन मदत घ्यावी तर साठ लाख रुपये आणले कुठून, हे सांगावं लागणार, षटकर्णी होणार.
परिस्थिती मान्य करुन बापू उठले. त्या दिवशीच्या सत्संगात त्यांनी मारिच, त्यानं घेतलेलं कांचन मृगाचं रुप आणि त्या मोहानं प्रत्यक्ष प्रभूंचं झालेलं नुकसान याचं रसाळ विवेचन श्रोत्यांसमोर केलं. विषयातली त्यांची तल्लीनता श्रोत्यांना विशेष सुखावून गेली.
यिन, यँग अन साताळकर
एकंदरीतच त्या दिवशी ग्राफिक डिझायनर राजू देशपांडे प्रचंड कंटाळला होता. सरळ स्टुडिओ बंद करुन गावाबाहेर एक निर्हेतुक, शून्यमनस्क चक्कर मारण्याच्या विचारात तो होता. दिवसभरात एकहीचमकदार, लक्षात रहावी अशी घटना घडली नव्हती. त्यामुळे आलेला कंटाळा.
असं खरं फार वेळा व्हायचं नाही. रंग, रेषा, छायाचित्रण, अक्षरकला, कागदांचे वेगवेगळे प्रकार, संगणक या सगळ्यातून उमलत जाणारं त्याचं काम, त्याला ताजंतवानं ठेवायचं. पण अशी काही निर्मिती पण त्यानं त्या दिवशी केली नव्हती.पण कुठला विचार पक्का होण्याच्या आतच, त्याला स्टुडिओत कुणी आल्याची जाणीव झाली.
कसलीशी गुंडाळी प्लॅस्टिकच्या पिशवीत घेऊन दारात एक लहान चणीचे प्रौढ गृहस्थ उभे दिसले. तद्दन पारंपारिक जाडजूड वहाणा, चष्मा, साधीशी पँट-शर्ट.
“राजू देशपांडे – झेन आर्ट स्टुडिओ?” काहीशा संकोचानंच त्या गृहस्थांनी विचारलं.
राजूनं उठून हात मिळवला.”मीच. बसा. काय काम काढलं?”
“हे… हा एक नकाशा आहे… जुना. म्हणजे खरंतर ऐतिहासिक, दुर्मिळ प्रकारातला आहे. स्कॅनर असेल ना आपल्या इथे?”
“आहे ना. काय नाव साहेब आपलं?” राजूनं त्यांनी दिलेली गुंडाळी उलगडली.
“अरे हो.. मी साताळकर. सातारकर नाही हं.. सा-ता-ळ-क-र. सोळाव्या आणि सतराव्या शतकातल्या डच आणि फ्रेंच वसाहती आणि आपले मराठेशाहीचे त्यांच्याबरोबर संबंध, अशा विषयावर मी काही अभ्यास, संशोधन केलं आहे. त्याच संदर्भातला हा एक अस्सल नकाशा आहे. भारतातल्या फ्रेंच कॉलनीज् आणि तिथली तत्कालिन स्थानं निश्चिती करणारा.”
पुन्हा एकदा त्यांनी तो राजूकडून घेऊन बघितला. “मूळ तर मला परत द्यावा लागणार आहे. पण स्कॅन करून एक प्रिंट.. आणि जर तुमच्या या यंत्रात त्याची एखादी प्रत ‘ई-जपून’ ठेवता आली तर…”
राजूनं मान हलवली. “एखादा दिवस ठेवता येईल का सर? म्हणजे आमच्या त्या राईट पिक्सेल साईजला वगैरे करून मी तुम्हांला प्रिंट देईन, आणि कोरल मधे घेऊन एक सीडी पण.”
“किती पैसे होतील, या सगळ्याचे ? उद्या चार पर्यंत होईल ना? तुम्हाला मी काही रक्कम आगाऊ देऊन ठेवू का? आणि तुम्ही हा नकाशा व्यवस्थित जपाल, ना?” त्यांचे तेच काही क्षण थबकले. ” मी फार प्रश्न एका दमात विचारले का? अर्थात हाही प्रश्नच झाला
म्हणा.”
राजूला हसायला आलं. “ठीक आहे, सर, ऍडव्हान्स वगैरेची गरज नाही. आणि मॅपची ‘वर्थ’ मला कळलीय् – काही काळजी करू नका. चार वाजता नक्की तयार ठेवतो.”
अशी जरा वेगळी, चॅलेंजिंग आणि ज्ञानाबिनात भर टाकणारी कामं आली, की राजूला आपल्या धंद्याबद्दल जरा प्रेमच दाटून यायचं. मनासारखी पेंटिंग्ज करायला वेळ होत नाही, या बद्दलची त्याची खंत कमी व्हायची, हे एक असलं काम होतं. स्कॅनिंगच्या मिळणा-या अडीचशे-तीनशे रुपयांहून खूप पटीनं मूल्यवान.
दुस-या दिवशी सा-ता-ळ-क-र बरोबर चारला उगवतील, हा त्याचा अंदाज खरा ठरला. सकाळीच त्यानं त्यांचं बरंचसं काम पूर्ण केलं होतं.
“बसा सर….” राजूनं आणखी एक खुर्ची संगणकाजवळ ओढली. त्यावर पडलेला, कुठल्याशा बँकफोर्जर नटवरलालची कव्हर स्टोरी असलेला इंडिया टुडेचा अंक, त्यानं बाजूच्या टेबलवर टाकला आणि’साताळकर’ नाव दिलेला फोल्डर संगणकात उघडला.
“व्वा. बरंचसं झालंच आहे की. छान होतंय”. साताळकर. “हो सर.. पण मला एक दहा मिनिटं द्या. सगळ्या फॉरमॅट्ससाठी कंपॅटिबल फाईल्स करून तुम्हाला सीडी देतो.”
आणि तो एकाग्रपणं कामाला लागला. साताळकरांनी बाजूला पडलेला ‘इंडिया टुडे’वाचायला घेतल्याचं त्यानं पाहिलं.
काम पूर्ण होताहोताच साताळकरांच्या आवाजानं त्याची तंद्री मोडली.
“हे वाचलं का तुम्ही, या बँकांना गंडवणा-या चोराचं… कोण हा नटवरलाल?” साताळकर विचारत होते.
“साधारण चाळलं. काय त्याचं?” सीडी ड्राईव्हमध्ये घालतांना राजूनं विचारलं.
“अहो.. ह्याची फसवणुकीची सगळी तंत्रं… सगळीच जवळपास, आम्ही लोक आमच्या संशोधनात अस्सल नक्कल कागदपत्रं, दस्तावेज ओळखायला वापरतो. डिमांड ड्राफ्टवरची चिकटपट्टी हा बायकांच्या हेअरड्रायरनं सोडवतो. जुने पुराणे दस्तऐवज आम्हीही असेच सोडवतो. फोर्जड डिमांड ड्राफ्ट करण्यासाठी कागद अल्ट्राव्हायोलेट प्रकाशात बघून शाई कुठे किती मुरली आहे, हे तंत्र तर कित्येक शिक्के, कागद यांच्या अस्सलपणासाठी आम्ही वापरतो. कागद खरवडून मूळ रक्कम खोडली, की खरवडलेला कागद कळू नये, म्हणून विशिष्ट खळीचा वापर… कमाल आहे. आम्ही सगळी, सगळी तंत्रं- अशीच, फक्त भल्या उद्देशानं कागदपत्रांच्या पडताळणीत चिकार वापरतो. महाठक आहे हो, हा माणूस. कोटींत कमावले त्यानं हे सगळं वापरून आणि साताळकर हिंडतायत् जुन्या लँब्रेटावरून. असो. तर काय झालं आपल्या त्या नकाशाचं? झालाय का?”
तोवर राजू देशपांडेनं एक सीडी आणि एक प्रिंटही काढली होती. ती त्यानं साताळकरांकडे दिली.
“उत्तम … मला काही बघायला लागलं नाही. किती पैसे देऊ याचे?” साताळकर समाधानी दिसले.
” काय… दोनशे रुपये द्या, सर. आपली ओळख झाली, ह्याचा मला आनंद जास्त आहे.”
“हे घ्या…” साताळकरांच्या चेह-यावर मिस्किल भाव आला. “आणखी वृध्दिंगत करायची असेल -ओळख, तर मी चार गल्ल्या पलीकडेच राहतो. आज वाहन आणलं नाही. मला सोडाल का घरापर्यन्त? चहाबिहा पिऊ. सौभाग्यवतींचीही ओळख होईल.”
राजूनं मूळ नकाशा कुलपातून बाहेर काढतांनाच होकारार्थी मान हलवली.
घरी परतेपर्यंत त्याच्या डोक्यात साताळकरच होते. त्यांनी केलेलं ते बँक फोर्जर- इतिहास संशोधक हे विश्लेषण त्याला घट्ट मनात बसलं होतंच. पण त्याहूनही जास्त, त्यांच्या घरातील बाहेरची, बैठकीची खोली आणि साताळकरांची उमटलेली खंत, जणू अधोरेखित करणारी त्यांच्या टेबलवरची, राजूला खटकलेली एक गोष्ट.
अडीच तीन खोल्यांच्या त्यांच्या संसारात, बाहेरच्या खोलीत ब्राऊनपेपरची कव्हर्स घातलेली कैक पुस्तकं अपेक्षितच होती. चारातल्या दोन भिंती व्यापलेली. त्यांच्या मेजावर (टेबलावर नव्हे!) साग्रसंगीत दोन मस्त बोरु, शाईची दौत असा जामानिमा होता, तोही राजूला अपेक्षितच होता. त्याला एक सवय होती. प्रत्येक माणसाच्या बैठकीच्या खोलीत एक वस्तू अशी असते, जी बहुतेक दुसरीकडे कुठे न दिसणारी असते. राजू कुणाहीकडे गेला, तरी ती कळीची गोष्ट पहात, शोधत असायचा. त्यातून कदाचित काही वेळात्या माणसाचाही जरा अंदाज घेता यायचा. या ‘बोरू-दौत’ कॉम्बिनेशनला त्यानं त्या ‘एकमेवाद्वितीय’
वस्तूचा मान देऊनही टाकला होता.
पण यात खटकण्याजोगं काही नव्हतं. तो थोडासा आश्चर्यात पडला होता, ते त्या दौतीखालचीएक गोष्ट पाहून. ‘प्लेविन सुपर लोटो’ आणि ‘महाराष्ट्र राज्य लॉटरी’ अशी प्रत्येकी दोन-दोन तिकीटं त्या दौतीखाली फडफडत होती, त्याचं त्याला आश्चर्य आणि वाईटही वाटलं होतं. कारण, झालेल्या बोलण्यातूनच साताळकरांची जी विद्वत्ता प्रकटत होती, त्याला ती तिकीटं छेद देत होती.
चहाबरोबर झालेल्या गप्पामंध्ये, साताळकरांनी राजूच्या ज्ञानात बरीच भर टाकली होती.
स्टुडिओतल्या त्यांच्या बोलण्याचा धागाच त्यांनी पुढं नेला होता. रंग, रेषा, भाषा, कागदाचे प्रकार या सगळ्याशी राजूची असलेली जवळीक ओळखून की काय, पण बनावट ऐतिहासिक पत्रं, कागद लोक कसेकसे बनवू शकतात, मग ते ओळखतांना संशोधकाला काय काय कसरती कराव्या लागतात हे सगळं सांगितलं होतं. अशा कागदपत्रांचं वस्तुनिष्ठ परीक्षण काय काय तंत्रं वापरून करतात, यावर त्यांनीच लिहीलेल्या इंग्लिश शोधनिबंधाची प्रतही त्यांनी उत्साहानं राजूला वाचायला दिली होती.. बळंच. संशोधनात बुडवून घेतल्यामुळं पैसे मिळवता आले नाहीत, ओढग्रस्त कायम राहिली ही खंतही मधून मधून बोलण्यात डोकावत होतीच. फ्रान्समधे किंवा युरोपात असा बनावटपणा, निदान चित्रांचा –
ओळखण्यासाठी प्रचंड मानधन मिळतं हे राजूकडून ऐकल्यावर तर त्यांनी निव्वळ कडवटपणं मान नकारार्थी हलवली होती.
बाईकवरुन परत येतांना राजू त्यांच्याबद्दलच विचार करत होता. असे एकांडे संशोधक, कलावंत यांची आपल्या समाजात होणारी उपेक्षा त्यानं इतर काही लोकांचीही पाहिली होती. काही लोक त्यातले अस्सल कलंदर बेअरिंगमधे असल्यामुळे त्यांना अशा गोष्टींची खंतच वाटत नाही, असेही त्यातले काही पण फार कमी, राजूच्या मनात आलं. बहुतांश लोक असेच कुढत राहून, कडवट बनत गेलेले. पण समाजाचा अस्सल, नॉनइंटरनेटी ज्ञानसंचय जपून ठेवलेले. सगळ्या जीवनसंघर्षात सुध्दा. साताळकर एरवी कितीही चिकित्सक, विश्लेषक असले, तर्कशास्त्राळ्य विचार करणारे असले तरी ‘लॉटरी लागणे’ हा
मोह टाळू शकत नव्हते, ते त्यांच्यातल्या या मानवी वैतागामुळंच असणार. त्यात नेमका त्यांना ती बँकफोर्जरची कव्हरस्टोरी वाचायला मिळाली. म्हणजे आध्यात्मिकरीत्या भयंकर उन्नत झाले असणार ते, राजूला वाटून गेलं.
पण स्टुडिओत पोहोचल्यावर एका अभियांत्रिकी उद्योगसमूहाची ऑटोकॅडमधली ड्रॉइंग्ज – प्रोसेसिंगसाठी त्याची वाट पहात होती. त्यामुळं साताळकरांच्या शोधनिबंधाची प्रत बाजूच्या कपाटात फेकून, ग्राफिकडिझायनर राजू देशपांडे कामाला लागला होता. साताळकरांना मेंदूच्या द्वितीय श्रेणी स्मरणशक्तीच्या अगम्य कुठल्याश्या कप्प्यात टाकून. रोजच्या जगण्याचं उर्ध्वपातन होऊन, एक चांगली ओळख दिवसाभरातझाल्याचं समाधान मात्र त्याला निश्चितच होतं.
स्वतःची भली मोठी, पण जुन्यातली मर्सिडीज काढून चारुहास पेडणेकर त्या दिवशी जर मुंबईहून राजूला भेटायला आला नसता, तर कदाचित साताळकर हे नाव राजूच्या मेंदूच्या त्याच अगम्य कप्प्यात राहिलं असतं. पण तसं व्हायचं नव्हतं.
अचानक थेट स्टुडिओतच पेडणेकर दाखल झाला, याचं राजूला आश्चर्य वाटलं.
“पेडण्या – सो सड्न ऍन् अपीअरन्स ? फोन नाही, काही नाही … ये, ये.”
“पुणेऱ्या, फोन न करता येऊ नये का आम्ही ? नाय केला फोन. कामात जाम लटकलेलो रे. मूड आला, म्हटलं चला.. पुण्याला जाऊ. आर्टिस् लोक भेटतात का बघू.” पेडणेकरनं राजूच्या पाठीत एक प्रेमळ गुद्दा मारत म्हटलं. एक तर ‘लटकलेलो..’ वगैरे क्रियापदं अर्धी सोडण्याची मुंबईची बोलण्याची पद्धत, राजू अस्सल पुणेरी असल्यामुळं राजूला आवडायची नाही. त्यात सहा इंचाचा पर्सनल झोन ओलांडून गुद्दा वगैरे इतर कोणी मारला असता, तर राजू चांगलाच आक्रसला असता. पण चारु पेडणेकर या मित्राला सगळं माफ होतं. कारण तो साक्षात चारुहास पेडणेकर होता.
विचित्र, जुन्या, पण किंमती वस्तू खरेदी करणं हा खानदानी शौक पेडणेकरनं चांगला फायदेशीर रीतीनं व्यवसायात बदलला होता. खास मुंबईला मोठ्ठया कॅनव्हासवर मिळालेली संधी पुरेपूर वापरण्याचं उद्योजकी भान. त्यामुळे चारुचं कुलाब्यात ‘ ऍण्टिक गॅलेरिया’ हे दुकान कम् कलादालन जोरात चाललं होतं. अगदी सगळ्या बोहरी-पारशी ऍण्टिक डिलर्सच्या नाकावर टिच्चून. अनेक बाहेरदेशीचे आर्ट डीलर्स, ऑक्शनीयर्स, क्रिस्तीज्, सॉथ्बीज् सारखे मोठे लोक अशी मंडळी पेडणेकरच्या नित्य संपर्कात असायची.
एकूण त्याची ‘छपाई’ जोरात चालली होती. पण राजूला ‘पेडण्या’ आवडायचा ते या सगळ्यामुळं नाही.चारुहासची स्वतःची अभिरुची, सौंदर्यदृष्टी पण खरंच चांगली होती. राजूनंच फ्रेम करून, एन्लार्ज करून भेट दिलेलं लक्ष्मणचं ‘अँटिकच्या दुकानात जाऊन “व्हॉट्स न्यू” विचारणारं गिऱ्हाईक’ हे कार्टूनही स्वतःच्याच दुकानात लावण्याइतपत तरलही होता तो. मागे त्याची वेबसाईट डिझाईन करुन देतादेता, ते एकमेकांचे चांगले दोस्त बनले होते.
“पेडण्या, नाटकं नको करु. तू तिकडचं सगळं सोडून आला. ते काही मला भेटायला अन बाकरवडय़ा न्यायला नक्कीच नसणार. काम बोल. त्यात माझी काय मदत होणार असली, तर बघतो. एल्स, थोडावेळ थांब. एवढं डिझाईन पूर्ण करतो – मग कॉफी मारायला जाऊ.”
“टेक युअर टाईम, मॅन. मी एक सिगरेट ओढतो तोवर. कॅरी ऑन…”
कॉफी पितांना पेडणेकरनं सांगितलेला प्रकार चांगलाच गंभीर होता. पण राजूला तो इंटरेस्टींग पण वाटला.
“छत्रपती राजारामाचं एक अस्सल करारपत्र माझ्या हाती लागलंय”. पेडणेकर सांगत होता.
“ठाण्याची चिटणीस म्हणून फॅमिली आहे.. रुटस् पाँडिचेरीत असणारी. त्यांनी मला ऍसेस् करायला दिलंय, त्यांच्या अडगळीत पडलेलं. आयला राजू, आपण मराठय़ांनी पाँडिचेरी मस्त विकली होती रे या फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनीला ! त्याचंच हे करारपत्र आहे. अमुक हजार पगोडाज् का काहीतरी करन्सी कॅशमधे घेऊन पाँडिचेरीचे सगळे हक्क फ्रेंच कॉलोनयाझर्सना विकणारं. त्याच्यावर राजारामाची मुद्रा… सील आहे आणि प्रल्हाद निराजीनं ते बनवलंय, असं एकूण वाटतंय. कोण रे हा निराजी?”
लक्ष देऊन ऐकणा-या राजूनं खेदानं मान हलवली. “मुंबट लेकाचे… तुम्हाला ना, ऍड गुरु प्रल्हाद कक्कर माहिती असेल… पण प्रल्हाद निराजी नाही ! अरे मोठय़ा राजांपासून पार अखेरपर्यंत स्वराज्य संभाळणारा फार हिकमती मुत्सद्दी होता तो. म्हणजे मला पण जास्त माहिती नाही, पण हे इतकं नक्कीच.”
“जाऊ दे रे राजू… तर मी हे विकत घेणार का, म्हणून फ्रान्समधली एक ऍण्टिक डीलिंग फर्म, फ्रेंच गव्हर्मेंटची अर्कायव्हल रेकॉर्डस् सर्व्हिस आणि बर्नार्ड सुलेंन् नावाचा प्रायव्हेट संग्राहक – अशा सगळ्यांना विचारलं. सगळ्यांनाच ते हवंय. यू नो, व्हॉट प्राईस सुलेन हॅज ऑफर्ड?.. पंचाहत्तर हजार ते एक लाख युरोज्. पन्नास लाखापर्यंत रुपये झाले ना बाप ! फक्त ते म्हणतोय की त्याचा अस्सलपणा तपासून, समअथॉरिटी हॅज टू व्हेरीफाय, सर्टिफाय अँड व्हॅलिडेट, की हा अस्सल दस्तऐवजच आहे. फेअर इनफ्!”
त्यानं कॉफीचा एक मोठा घोट घेतला. राजूनं सिगरेट पेटवली.
“पण मी … मी काय करणार पेडण्या यात ?”
” जास्त काव आणू नको हां, मला. अशी ऍथॉरिटी, असा एक्स्पर्ट मिळाला तर पुण्यातच! हे मी सांगू का तुला ? असल्या संस्था, असे लोक इथेच मिळणार लेका.”
एकंदरच सगळं भरताड पचवायला राजूला दोन मोठ्ठे झुरके ओढावे लागले. मग पेडणेकरला नक्की काय पाहिजे, याचा त्याला जरा अंदाज आला. कोण असेल, असं तज्ञ? आपल्या इथे ?
शहरात वारंवार उल्लेख होणारी, माध्यमांमधे ‘चमकून’ असणारी काही लोकं ही त्याला आठवली. पण ते ज्ञानमार्गी इतिहासवाले नव्हते. कुठल्यातरी मताच्या, विचारसरणीच्या किंवा चक्क स्वतःच्या जातीच्या समर्थनार्थ इतिहास वाकवणारे लोक होते ते. आणखी एक दोन नावं आठवली… ते संपूर्ण भरतकाम- नक्षीकाम असणारे झब्बे वगैरे घालून भाट-शाहीर सदृश भाषणं देत फिरणारे विद्वान होते. या’पडताळून पहाणं’ वगैरे कामात त्यांचा तसा उपयोग नव्हता. उत्तर शिवशाही- फ्रेंच कॉलनीज्- आणि एकदम पहिल्या पावसानं झाडाची पानं स्वच्छ व्हावी, तसं लख्ख उत्तर राजूला त्याच्याच मनातून उमगलं.
साताळकर!
“पेडण्या, आहे आपल्याकडे एक मॅन असा. चल, स्टुडिओत जाऊन त्यानं याच विषयावर काहीतरी रीसर्च पेपर लिहीलेला पडलाय् माझ्याकडं – तो वाच आणि काय ते ठरव.”
वामकुक्षी उरकून साताळकर राजूच्या स्टुडिओत आले, ते पुन्हा बरोबर चार वाजता. त्याआधी पेडणेकरनं ब-याच गोष्टी उरकल्या होत्या. तो शोधनिबंध त्यानं राजूनं शोधून दिल्यावर पूर्ण वाचला होता.त्यामुळे तर तो प्रभावित झाला होताच, पण दीड-दोनच्या सुमाराला फ्रान्समधे फोन करून त्यानं त्याच्या संभाव्य खरेदीदारांना पडताळणीसाठी साताळकर चालतील का, हे विचारलं होतं. तिघांनाही ते याच विषयातले तज्ञ म्हणून माहिती होते, आणि चालणार होते. खरंतर त्या तिघांनीही त्यांच्याच नावाचा आग्रह धरलेला पाहून तो आणि राजू, जरासे चकितच झाले होते. पुण्यात एका कोप-यात अडीच खोल्यांमधे राहून हा मनुष्य इतका प्रसिद्ध असेल, हे त्यांना जरा नवीनच होतं.
अशा काही खासगी कामाला ते ‘हो’ म्हणतील का? ही राजूलाच जरा शंका होती. पण पेडणेकरनं त्यांच्याशी फोनवरुन बोलतानांच खूप पारदर्शकपणे त्यांना सगळी परिस्थिती सांगितली होती. आणि बाकी काही नाही, तरी त्यांच्याच संशोधनाच्या विषयातलं इतकं महत्वाचं काहीतरी – त्यांना निदान बघण्याची उत्सुकता असणार, हा त्या दोघांचा अंदाज खरा ठरला.
पंधरा ते वीस मिनिटं, साताळकरांनी ते करारपत्र त्याच्या संरक्षक आवरणातून अत्यंत काळजीपूर्वक बाहेर काढून नीट न्याहाळलं. एक-दोन सेकंद पण ते भावनावशही झालेले राजूला कळले.
“हे जर अस्सल निघालं… तर मराठय़ांच्या इतिहासात फार मोलाची भर पडेल. मराठय़ांच्याच का, फ्रेंचांच्याही. कारण हे करारपत्र म्हणजे मराठय़ांच्या मुत्सद्देगिरीचा नमुना आहे. पण त्याहीपेक्षा भारतातल्या फ्रेंच वसाहतींची अधिकृत सुरुवात, या करारपत्रानं झालेली आहे. म्हणून ते पत्र महत्वाचं. भले मग ते फ्रान्समधे का राहींना ! आजवर फक्त मारतँ म्हणजे आपल्या उच्चारानं ‘मार्टिन’ -नावाच्या एका फ्रेंच अधिका-याच्या डाय-यांमधे त्याचा उल्लेख आला होता. हे अस्सल पत्र प्रत्यक्ष मिळाल्यानं, तहाची कलमं,
इतर अनेक गोष्टी प्रकाशात येतील”. ते म्हणाले.
राजू आणि पेडणेकर, दोघांनीही त्यांचं बोलणं थांबेपर्यंत तोंडातून अवाक्षर काढलं नव्हतं.
“करारनाम्याची तारीख आहे, २५ जून १६९०. जुळतंय. कारण मारत्याँच्या वृत्तान्तात, त्याचा एक अधिकारी- झेरमँ त्याचं नाव. तो हे पत्र घेऊन आल्याचा उल्लेख याच तारखेच्या आसपास आहे. १६८८ पासूनच फ्रेंच लोक पाँडिचेरी मिळावी म्हणून मराठय़ांच्या मागे होते. म्हणजे, जकातीतून माफी, किल्ल्याला तटबंदी करायला परवानगी अशा मार्गांनी. पण त्यावेळच्या अस्थिर राजकीय वातावरणामुळे ते ‘डील’ व्हायला १६९० उजाडलं.”
राजूनं खूप वेळ मनात दाबून ठेवलेली शंका विचारलीच.
“सर.. हे करारपत्र मराठीत कसं काय?… म्हणजे… फ्रेंचाना काय कळणार, त्यात नक्की काय आहे?”
साताळकरांनी ‘बरोबर’ अशा अर्थाची एक हालचाल केली. “रास्त प्रश्न, राजू महाराज. पण हिंदुस्थानच्या भूमीवर पहिले सेटलर्स होते पोर्तुगीज. इंग्लीश, फ्रेंच ही मंडळी तुलनेनं नंतर आली. त्यामुळे मराठीतून पहिले सगळे दुभाषे, निर्माण झाले ते पोर्तुगीजमधे. त्यामुळे एकूणच मराठे आणि परकीय लोक, यांच्यातली पहिली बोली भाषा – लिंग्वा फ्रँका – पोर्तुगीज होती, खूप दिवस. त्यामुळे, अशी करारपत्रं त्यांना कळावीत, म्हणून दुभाषे प्रथम ती पोर्तुगीजमधे अनुवादित करत आणि मग इंग्लीश, फ्रेंच त्या /त्या भाषांमधे त्याचा तर्जुमा केला जाई.”
पेडणेकरचं व्यावसायिक तर्कशास्त्र एकदम उफाळून आलं. “पण सर, याचा अर्थ, त्या दस्तऐवजाचा फ्रेंच म्हणा, पोर्तुगीज म्हणा, रेकॉर्डसमध्ये त्या भाषेत तर्जुमा मिळायला हवा, असं म्हणायचं का?”
साताळकरांनी नकारार्थी मान हलवली. “असंच काही नाही. काही वेळा हे अनुवाद त्या रेकॉर्डसमध्ये सापडतात, काही वेळा नाही. आता या करारपत्राचा कुठं काय तर्जुमा आहे, आजवर फ्रेंचमधे? पण म्हणून ते अस्सल नसेलच, असं काही नाही. ते पडताळायला इतर अनेक कसोटय़ा असतात.”
चारुहास पेडणेकरनं आत्तापर्यंत रोखलेला श्वास सोडला. त्याचा ताणही बऱ्याच अंशी कमी झाला होता. आता तो धंद्याचं बोलू शकत होता. “सो … सर… हॅविंग कम धिस फार, माझी तुम्हाला अशी विनंती आहे, की हे जे काय परीक्षण असेल, ते त्या त्या कसोटय़ांवर, तुम्ही प्रोफेशनली मला करुन द्याल का – आणि त्यासाठी तुमचे चार्जेस कसे काय असतील?” आतापर्यंत कागदावर खिळलेली नजर, साताळकरांनी पेडणेकरच्या नजरेला भिडवली. त्यांच्या डोळ्यात शांत, पण दृढ असा एक भाव होता. “पेडणेकर साहेब….
तुम्ही याचं पुढं काय करणार आहात, ती किंमत अंदाजे किती असेल. हे सगळं तुम्ही मला मोकळेपणानं सांगितलंत, हे मला खूप आवडलं. इन् फॅक्ट, दॅटस् व्हॉट प्रॉम्प्टेड मी टू कम हिअर. देशपांडय़ांचीही ओळख होतीच. या सगळयाचा विचार करून, मला वाटलं या दस्तऐवजाचा अस्सलपणा तपासण्यासाठी सुमारे सहा, आठ कसोटय़ांवर तो तपासावा लागेल. त्यासाठी, तुम्ही मला पाच लाख रुपये, तेही कामाच्या आधी द्यावेत. डॉक्युमेंट अर्थातच विश्वासानं तुम्हाला इथेच सोडावं लागेल किंवा माझ्याबरोबर थांबावं लागेल, १५ दिवस. वेल्, याचं काही ‘अस्सल’ करारपत्र करावंसं तुम्हाला वाटत असेल, तर करु आपण.”
शेवटच्या वाक्याला तिघेही हसले.
“नाही सर… राजूनं तुमचा संदर्भ दिलाय, हे पुरेसं आहे. पाच लाख आणि पंधरा दिवस इज ऑल्सो ओके. माझ्या बायर्सनाही मी तुमचा संदर्भ दिला होता. तीनही बिडर्सना, तुम्ही केलेलं परीक्षण मान्य असेल, असं त्यांनी सांगितलं आहे. त्यामुळे काही प्रश्न नाही.”
क्षणभर पेडणेकर घुटमळला. “पण सर…मला याचा तुमच्या लेटरहेडवर सविस्तर अधिकृत रिपोर्टलागेल. तो घ्यायला मी येईनच.”
साताळकरांचा तात्काळ होकार आला. “हो .. हो, अर्थातच. अच्छा, म्हणजे तुम्ही थांबत नाही, परत जाताय् मुंबईला. देशपांडेमहाराज, दर तीन दिवसांनी एक एक निकषावर घासून यातलं सत्य बाहेर येत जाईल. ते डिस्कस करायला मी तुम्हाला भेटत राहीन. चालेल, की कंटाळाल?”
“नाही, सर”. राजू म्हणाला. राजूला खूप आनंद झाला होता. एका मोठय़ा घटनेचा -ऐतिहासिक घटनेचा आणि उलाढालीचा, तो साक्षीदार बनत होता. त्याच्याच चांगल्या ओळखीतली दोन तोलामोलाची माणसं काही देवघेव, काही व्यवहार करत होती. आणि ती दोन्ही माणसं राजूला महत्वाची होती.
साताळकरांबद्दलचा त्याचा आदर तर वाढला होताच, पण चारुहास पेडणेकरची पारदर्शक वृत्ती, झटपट निर्णय घेणं, हे ही त्याला पहायला मिळत होतं, आणि आवडत होतं.
“राजू… आपला बर्जोर आहे ना, कोरेगाव पार्क… त्याला मी सांगून ठेवतो. संध्याकाळी, किंवा फारतर उद्या सकाळी — तो तुला कॅश देईल. तेवढी सरांपर्यन्त पोहोचती कर. साताळकर सर, एक रीसीट फक्त द्या त्याची, राजूकडं.”
साताळकर गेल्यावर त्यांनी आपापल्या सिगरेटी पेटवल्या.
“राजू, एक बरंय – ते तुझ्याबरोबर डिस्कस पण करतायत. यू कॅन ऑल्सो हॅव युअर इन पुट्स. चांगलं झालं ना रे, ठरवून टाकलं? काय म्हणतो तू?”
” काही प्रश्नच नाही. पेडण्या, मी त्यांच्या मागे एकदा घरी गेलो होतो. ही वॉझ् ऑलवेज अंडर मॉनेटरी डिस्ट्रेस अँड डेफिसिट. तू त्यांचा तोही भाग थोडातरी हलका केला आहेसच. ऍम शुअर, ही विल डिलीव्हर.”
“वांधा नाही, राजू. आणि काही लागलं तर तू आहेसच. पैशेबिशे सोड. ते आपण त्यांच्यापेक्षाही या फील्ड मधल्या त्यांच्या अधिकाराला दिलेत. फक्त मधून मधून मला एक फोन मारत जाशील?”
“येस… नक्की करीन. जसा त्यांचा रिपोर्ट येत जाईल. चारु, ऑल द बेस्ट फॉर धिस डील.”
पेडणेकर मुंबईला परत निघाला होता.
“एखादा कागद बनावट तयारच केला जातो, तेव्हा त्यामागे काही निश्चित हेतू असतो. मोटिव्ह. आमच्या या डिटेक्टिव्हगिरीच्या सुपारीत, सदर कागद पत्राचे विद्यमान मालक चिटणीस कुटुंबिय, हे हेतूपुरस्सर असं काही करतील असं वाटत नाही” साताळकर बरोबर तिसऱ्या दिवशी येऊन कामाचा आढावा राजूपुढे मांडत होते.
“कुठल्यातरी जमिनीवर, मालमत्तेवर हक्क प्रस्थापित करणं. एखादं मत, किंवा विचारसरणीच्या समर्थनार्थ किंवा विरोधासाठी असे कागद तयार करणं. हे असे मोटिव्ह्ज असू शकतात. त्यातले कुठलेच मुळात या दस्तावेजाला मुळी लागूच नाहीत. ‘दुर्मिळ’ म्हणून विकून पैसे मिळवणे हा हेतू असू शकतो… पण ती खरे-खोटेपणाची पारख आपण करतो आहोतच. चिटणीस फॅमिली तशी वेल्-टू-डू आहे. बनावट कागदपत्रं बनवायला लागणारे प्रचंड कष्ट ते उपसतील ही शक्यता कमीच आहे.”
राजूनं खुणेनंच स्टुडिओतल्या मुलाला चहा आणून ठेवण्याची खूण केली. साताळकरांनी एकदात्याच्याकडे पाहिलं, आणि त्याच संथ आवाजात पुन्हा सुरुवात केली.
“आणखी एका महत्वाच्या गोष्टीची मी खात्री, गेल्या दोन दिवसात केली. ते म्हणजे सदर कागदातल्या मजकुराची भाषेच्या अंगानं खात्री करुन घेतली. बनावट कागद करणा-यांचा तत्कालिन भाषेचा अभ्यास नसल्यामुळे त्यांना त्यातले बारकावे, खाचाखोचा फार माहिती नसतात. घाईत काहीतरी लिहून जातात… आणि एखाद्या साध्या भाषेच्या बारकाव्यात एक्स्पोझ होतात. ह्या राजारामाच्याच एका बनावट पत्रात मागं,”तरी नीट चालीने वागणे, म्हणजे पुढे सर्वतोपरी उर्जिताचे कारण जाणिजे” हे शंकास्पद वाक्य होतं. त्याच्या इतर पत्रातल्या मराठीमधे, “तुम्ही त्यांचे आज्ञेप्रमाणे वर्तणूक करीत जाणे. पुढे स्वामी त्या प्रांती येतील, तेव्हा तुमचे उर्जित करतील”. अशा प्रकारची रचना बहुतांश ठिकाणी आहे. ‘उर्जिताचे कारण जाणिजे’ हा फारसी भाषेचा लहेजा. मराठीसाठी ही अत्यंत विचित्र वाक्यरचना झाली – फारसी पत्रांमधे अशी रचना आहे, असते, ती मराठीत आणून या ‘बनावटकारा’नं खपवण्याचा प्रयत्न केला, पणइतर कसोटय़ांवर तो टिकला नाही.”
“लिपी, विशिष्ट वाक्यप्रयोग, व्याकरण यांही निकषांवर मी सदर कागद पडताळून पाहिला. आज रोजीतरी संशयाला कोणतीही जागा नाही.”
राजू चांगलाच प्रभावित झाला होता. तो कसाबसा बोलला.
” सर… हे जबरदस्त लॉजिक आहे. कामाचा भाग म्हणून नाही, पण मला रस आहे म्हणून… हे लिपी वगैरे तुम्ही म्हणालात, त्याची उदाहरणं सांगा ना – म्हणजे, मला जास्त कळण्यासाठी.”
साताळकरांनी जागेवरच, घातलेली मांडी बदलली.
“ह्यातच पहा ना… किती पैसे, कसे, फ्रेंचांनी द्यावेत, याचा उल्लेख जिथे आहे, तिथे मी बारकाईनं पहात होतो. त्याकाळी ‘५’ हा आकडा मराठीत खूप वेगळ्या पद्धतीनं लिहीला जायचा. सध्या आपणलिहीतो, तो ‘५’ अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीला आला. किंवा ‘ऍ’, ‘ऑ’ या उच्चारांचे शब्द मराठीत त्या वेळी नव्हतेच. अर्धचंद्र मराठीत काढला जायला लागला, तोच १८५० साली. साहजिक, त्यातला तसा काही शब्द आला असता, तर आपसूक कागदाचा खोटेपणा सिद्ध झाला असता.”
आता साताळकर येरझा-या घालत होते.
“तारखाही जुळतायत. समकालीन अन्य इतिहासाच्या साधनांमधे, झेरमँ हे पत्र घेऊन आला त्याची तारीख – पाँडेचेरीला पोहोचल्याची – ३ जुलै, १६९० अशी आहे. आणि करारापोटी फ्रेंचांनी द्यायचे पैसे जूनच्या दुस-या आठवडय़ात जिंजीला पाठवले गेले. ही पण नोंद पत्राच्या तारखेला पूरक अशीच आहे. चंदी/ जिंजीला कागद म्हणूनही काही पत्रं मिळतात. पण ती प्रमाण धरली जात नाहीत.”
“तर राजाधिराज देशपांडे, आज इतकं ज्ञानवर्धन पुरे झालं, नाही का ? हा आजच्या तारखेचा माझा रिपोर्ट. आत्ता आपण बोललो, त्या सगळ्या गोष्टी त्यात आहेत. आता भेट आणखी तीन दिवसांनी, निघू मी ?”
तीन दिवस बाकी कामात राजू पार बुडून गेला होता. पण साताळकर, त्यांचं विश्लेषण हे मनात कुठेतरी पार्श्वभूमीवर झंकारत राहिलं होतं.
एकदा त्यानं चारुला फोन केला. पण फार सविस्तर बोलणं झालंच नाही. तोही मुंबईत कामाच्या कुठल्याशा मीटिंगमध्ये होता. चिटणीस कुटुंबियांना त्यानं हे विश्लेषणाचं काम साताळकर पुण्यात करतायत्,इतकं सांगितलं होतं. पण चिटणीस फॅमिलीला ते कोण, हेच माहिती नसल्यानं फारसा फरक पडला नाही.
राजूनंही फक्त काम व्यवस्थित चालू आहे, हा फील पेडणेकरपर्यंत पोचवून फोन ठेवून दिला.
पुढचं साताळकर – सेशन झालं, ते राजूला वाटलं होतं त्याही पेक्षा जास्त रंजक आणि अर्थातच ज्ञानवर्धक झालं. कदाचित डिझायनिंगच्या कामात राजूला वेगवेगळ्या जाडीचे प्रकारचे, गरजेचे कागद हाताळायला लागत, त्याहीमुळे असेल कदाचित, पण सगळी चर्चा राजूला एकदम पटून गेली.
“ह्या बनावटगिरीची, खातरजमा करण्याचा एक मोठा शत्रू…. आणि एक मोठा मित्र महितीये का तुम्हाला, देशपांडे? … कागद. ते डॉक्युमेंट ज्यावर बनवलं गेलं आहे, तो कागद. आता तो मित्र ठरु शकतो, कारण काही वेळा तो कागदपत्राचा खोटेपणा काही सेकंदात उजेडात आणू शकतो. उजेडात, म्हणजे अक्षरशः उजेडात-वाईट होता हो, माझा हा विनोद. इकडे या, खिडकीपाशी.”
सूर्यप्रकाश थेट येणाऱ्या एका खिडकीपाशी त्यांनी राजूला बोलावलं. “हा एक बनावट ठरलेलाकागद, मी मुद्दाम तुम्हाला दाखवायला आणला आहे. हे पहा, मागच्या बाजूनं साधा सूर्यप्रकाश जरी त्याच्यावर पडला, तरी अनेक गोष्टी कळतात. आपण पहातोय, तो नकली कागद, दुस-या कागदाची जोड लावून बनवलेला कळतोय. वरचा भाग अस्सल आहे. पण खालचा जोड लावलेला आहे. नुसतं तेवढंच नाही, तर पागोळ्यांच्या पाण्याखाली तो आधी धरून, नंतर मंद आगीच्या आचेवर तो शेकला आहे.”
राजूला काही फारसा बोध झाला नाही. “कशासाठी, पण सर…?”
“जुना वाटावा म्हणून. बाकी काही नाही. काहीवेळा तर लोक भयंकर कष्ट करतात. तत्कालीन, लोक ज्याला ‘कागदकुटय़ा’ म्हणायचे – कागद तयार करणारा, जी खळ वापरत असे, ती तंतोतंत तशीच करून, कागदावरच्या काही ओळी झाकण्यासाठी किंवा नवीन काही ओळी घुसडण्यासाठी ही खळ कागदाला लावली जाते. पण उजेडात तेही दिसतं.”
राजूला हळूहळू का होईना, कळत होतं. “बरोबर सर. पागोळ्यांचं मातकट पाणी, आणि मंद आगीनं आलेलं बर्नट् टेक्स्चर. कागद जुना वाटणारच. काही म्हणा सर… बनावट पेपर्स तयार करणं, हे जरा जास्तच कष्टाचं काम आहे.”
साताळकर दाद दिल्यासारखे हसले. “पण देशपांडे महाराज, कैक हेक्टर जमिनीची
मालकी वगैरे जर तुम्हाला मिळणार असली, तर त्या लोभानं करणार की नाही तुम्ही इतके कष्ट? आणि आपण जितकं काटेकोर परीक्षण करतोय, तितकं प्रत्येक कागदाचं होईल असं नाही.”
राजूला पटलं, “हो, तेही आहेच. तर थोडक्यात म्हणजे अशी कागदपत्रं करणारे, वेगवेगळ्या वेळी ती करतच रहाणार.”
“बरोबर ! करतच रहाणार. आपल्यासाठी रामदास. “चित्ती अखंड असो द्यावे, सावधपण!…. किंवा जी काय ओळ आहे ती. स्मरण कमी होतंय हो, वयपरत्वे” तो बनावट कागद पिशवीत ठेवून, सरांनी राजारामाचं चालू विश्लेषणातलं पत्र परत हातात घेतलं.
“हे पहा, राजूमहाराज. मराठे वापरत असत तो कागद जुन्नरच्या आसपास बनलेला – एका विशिष्ट पोताचा, जाड आणि खरबरीत असतो. तसा हा आहे. गोव्याकडेही, त्या काळात कागद बनायचा. सगळी युरोपीय मंडळी बहुधा तो वापरायची. मागे मी एक मावळातलं बनावट पत्र… वतनाचं, उघडकीला आणलं होतं, त्यावर चक्क अशा गोवा-मेड कागदाचा वॉटरमार्कच होता. मराठय़ांच्या कागदपत्रांमधे कुठला आला वॉटरमार्क? पडला उघडा खोटेपणा.”
राजूनं विचारलं, “सर… म्हणजे या निकषांवर आपलं पत्र – करारपत्र अस्सल ठरतंय असं म्हणायचं का?”
“अजून नाही. त्याचा कागद तेवढा अस्सल मराठेकालीन, राजारामाच्या वेळचा आहे, हे नक्की…गोंधळलात ! अहो, बऱ्याच वेळी पळापळ, युद्ध या धामधुमीत अस्सल शिक्के मारलेले कोरे कागद तयार करून ठेवले जायचे, घेऊन गेले जायचे मुक्कामी. असा एखादा कागदही कुणाच्या हातात पडू शकतो.पेशवे दप्तरात अजूनही असे अस्सल, कोरे कागद मधूनमधून सापडतात. तसा कागदही बनावट दस्तऐवजतयार करण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो.. त्यामुळे पत्राच्या अस्सलतेचं अनुमान नाही निघत.”
राजूला प्रकाश पडला. त्या अंगानंच बहुतेक साताळकर कागदाला शत्रू म्हणाले असणार.
“पण मग आपला निष्कर्ष काय.. म्हणायचा ?” त्यानं विचारलं.
“राजू महाशय… आज रोजी निष्कर्ष काही नाही. कागद मात्र अस्सल आहे.”
पुढे ते म्हणाले,”अरे हो, ते सांगायचं राहिलं. कागदाची जाडी, विदिन टॉलरेबल लिमिट्स सगळीकडे सारखी आहे. मायक्रोमीटर असतो ना, आपल्या शाळेच्या प्रयोगशाळेत, तो लावून मी किमान तेवीस ठिकाणी त्याची जाडी मोजली, हा लेटेस्ट रिपोर्ट. चहा कुठे आहे, हो? का आपण बाहेर जाऊन घेऊ या?”
त्या दिवशी मात्र ते गेल्यावर राजूनं चारूहास पेडणेकरला फोन लावला. त्याला चढत जाणारं टेन्शन, त्याची निरीक्षणं हे या बाबतीत चारू सोडून तो कुणाशीच शेअर पण करु शकत नव्हता. फोनवरचं त्याचं बोलणं ऐकून पेडणेकर प्रचंड मनापासून गदगदून हसला. राजूचं, त्यानं या केसचं घेतलेलं टेन्शन बाहेर पडत होतं.
“पेडण्या, लेका तुझ्या कृपेनं मी अगदी डॉ. वॉट्सन का वॅटसन त्याच्या रोलमधे जाऊम पडलोय. होम्स वरच्या पिक्चरमधे किंवा संगीत नाटकात बोलणं-गाणं ऐकणारं पात्र असतं ना, त्या रोलमध्ये, सारखं त्या परफॉर्म करणा-या कडं कौतुकभरल्या, अप्रीशिएटिव्ह नजरेनं बघत रहायचं ! च्यायला ! ऑफ कोर्स, इतकं वाईट नाहीये म्हणा सगळं. इट्स क्वाईट इंटरेस्टिंग. पण चारु, जड होतं ना कधी कधी.”
“ए वॅटसन्, तुला मजा येतीय ना? बस्. आणि आता होतच आलंय, म्हणतोस ना? आणखी एक- दोन सेशन्स. जर अंदाज घे. मी पण येऊ शकतो पुढच्या आठवडय़ात पण मी एकदम फायनल रीपोर्टलाच येईन, असं म्हणतो. काय बोलतो तू?”
“व्हेन एव्हर, चारु. आत्ता तरी काही अडचण नाही. च्यायला पेडण्या, तुला काही उत्सुकता वाटत नाही का रे?… हे डॉक्युमेंट ओरिजनल निघेल, फेक निघेल, याची?”
“काय आहे ना, राजू – ऍण्टिक गॅलेरियातल्या येणा-या आणि जाणा-या प्रत्येक प्रॉडक्ट आणि आर्टेफॅक्टवर मी असा जीव लावून बसलो, तर धंदा कधी करु? घोडा अगर घास से दोस्ती करेगा, तो खायेगा क्या ? पण एक नक्की आहे. मी मराठी असल्यामुळे असेल किंवा तज्ञ म्हणून साताळकरांसारखा इंटरनॅशनल रेप्यूटचा एक्सपर्ट असल्यामुळे असेल मला ते डॉक्युमेंट खरं-खोटं निघेल, त्यापेक्षाही ही ऍनालसिस फेज् आहे ना, तीच जास्त इंटरेस्टिंग वाटते. आय होप, यू ऍग्री ! त्यासाठी पाच लाख इज् ओके. वुई लर्न.”
तिस-या बैठकीला साताळकर खूपच गंभीर दिसत होते. आल्यावर बाकीचं, इकडचं -तिकडचं काही न बोलता ते थेट विषयावर आले आणि राजूला जाणवलं, की ते नेहमीसारखे ऐसपैस बोलत वावरत नाहीयेत. काहीतरी सूक्ष्म ताण त्यांच्यावर दाटून आहे. तो ऐकत राहिला.
“तर आज. गेले तीन दिवस मला बरेच सोर्सेस हुडकावे, व्हेरिफाय करावे लागले आहेत. याचं कारण, गेल्या तीन दिवसांत मी एका महत्वाच्या निकषावर काम करत होतो. ज्याचा परिणाम आपल्या निर्णयावर फार मोठय़ा प्रमाणावर पडणार आहे. हा घटक, म्हणजे शिक्का. द ऑफिशियल सील ऑफ राजाराम. धिस सिंगल एलेमेन्ट, मिस्टर देशपांडे, कॅन बी अ डिसायडर – इन सर्टन केसेस….. टू अ लार्ज एक्स्टेंट”.
राजू पूर्ण एकाग्र होऊन ऐकत होता. साताळकरांनी आपल्या बॅगमधून, काही मोठे ताव काढले. वेगवेगळ्या शिक्क्यांचे काही ठसे त्यावर उमटवलेले दिसत होते.
“तुम्हाला ना देशपांडे, बाकी सगळं आहेच पण हे जास्त इंटरेस्टींग वाटेल. ऐतिहासिक शिक्के, मोर्तब, सील्स यांचा अभ्यास. sigillography ज्याला म्हणतात, ते.”
त्यांनी काही वेळ बोलणं जुळवण्यासाठी घेतला.
“लुक.. इन अवर केस… घोळ जरा जास्त होता. कारण राजारामचे तीन शिक्के आजवर प्रकाशात आले आहेत.. तीन विशिष्ट कालखंडांमध्ये वापरलेले. हा पहा त्याच्या पहिल्या शिक्क्याचा ठसा. चौकोनी आकार. राजूनं पाहिलं. “श्री राजा । राम छ। त्रपति।” हा मजकूर तो वाचू शकला. साताळकरांनी दुसरा एक ठसा दाखवला. तो वर्तुळाकृती होती. “बघा, वाचता येतंय का.”
राजूनं पुन्हा निरखून पाहिलं. “श्री धर्मप्र। द्योतिताशेषव । र्णादाशरथेरिव। राजारामस्य मुद्रे। यंविश्ववंद्या। विराजते।”… मजकूर वाचायलाच त्याला वेळ लागला.
साताळकर सांगत होते. “दुसरा शिक्का आपल्याला हव्या त्या कालखंडात जास्तीत जास्त वापरला गेला आहे. आणि आपल्याही डॉक्युमेंटमधे तोच वापरलेला दिसतो आहे. तिथे ही जुळतंय. तिसरा शिक्का, रामराजे जिंजी मुक्कामाहून परतल्यावर वापरायचे तो ..पण, पण त्याचा आपला संबंध नाही.”
राजूनं होकार भरला..”इंटरेस्टिंग. पण मग शिक्का अशा केसेसमध्ये ‘ डिसायडर’ कसा काय ठरतो, सर?”
“आपल्या केसपुरतं बघायचं, तर या तीनातला बरोबर कुठला शिक्का पत्राच्या कालावधीत वापरायचा, हे सर्वसामान्य बनावटकाराला कळणं तसं दुरापास्त म्हणावं लागेल. जरी त्यानं तसंही केलं… तरी बाकी कसोटय़ांवर तो कागद सर्वतोपरी ‘पास’ होणं अवघड आहे.
“खरं तर नकली कागद तयार करण्यासाठी हा पळापळ, पाठलाग, धामधूम असणारा मराठय़ांचा संघर्षमय कालखंड सर्वथैव योग्य आहे. मोगलांचा ससेमिरा चुकवण्यासाठी, आणि स्वराज्याची ज्योत तेवती ठेवण्यासाठी राजाराम काही निवडक लोकांबरोबर दक्षिणेकडच्या मराठी मुलुखात निघून आला होता. पण महाराष्ट्रातही त्याचा कारभार, पत्र व्यवहार, वतनपत्रं देणं चालू होतं. याच गोष्टीचा फायदा घेऊन काहीतत्कालिन लोकांनी बनावट पत्रांची निर्मिती केलीही होती. तशी बनावट वतनपत्रं उजेडात आलीही आहेत.
पण जेव्हा आपण शिक्के, ठसे हे बघतो, तेव्हा नुसतं विलग स्वरुपात त्यांच्याकडे पहात नाही. बाकी सगळ्या घटकांची, बनवणाऱ्याला माहिती असण्याची शक्यता फार दुरापास्त. दुसरं, शिक्का खरा की बनावट हे ठरवतांना कागदावर तो कसा उमटला आहे, त्यावर खूप अवलंबून असतं. त्या कागदाचा मऊ किंवा खडबडीतपणा, त्या कागदाची तत्कालिन शाई शोषण्याची क्षमता, उमटवतांना दिला गेलेला दाब अशा अनेक गोष्टी त्यात येतात. खरंतर एकच शिक्का दोन ठिकाणी उमटवला, तर या प्रत्येक बाबीत, दरवेळी थोडाफार फरक पडतोच. पडायलाच हवा. बऱ्याच वेळी अस्सल शिक्का ‘परफेक्ट’ कधीच उमटलेला नसतो. जर जास्त स्पष्ट उमटलेला वाटला. म्हणजे कागदाच्या तुलनेत – तरच काही गोंधळ असण्याची शक्यता अधिक.”
…. आलेला चहा त्यांनी स्वतःच दोन मग्जमधे ओतला. “घ्या”.. तेच राजूला म्हणाले.
राजूच्या मनात विचार आला. बरंय् असल्या हेवी स्टफला सरावलो आपण. पहिल्या दिवशी म्हणजे झिणझिण्या आल्या असत्या डोक्याला. पण त्यानं पुन्हा लक्ष ऐकण्यावर केंद्रित केलं.
“पणा दोन ठिकाणी वेगळा उमटला, म्हणून केवळ शिक्का बनावट ठरत नाही, ते मी आत्ता म्हणालो त्या सगळ्यामुळं. निर्णायक कसोटी असते, ते एखाद्या पुराव्यानिशी शाबित झालेल्या कागदावरच्या अस्सल शिक्क्यातल्या रेषांचे परस्परसंबंध – म्हणजे त्यातली अंतरं, त्यातले कोन, रेषांची परस्परांमधली अंतरं हे तंतोतंत आपल्या ‘टेस्ट’ केसशी जुळणे. ही निर्णायक गोष्ट”. आणि जवळ जवळ कलाकारांनं दाद घेण्यासाठी पहावं, तशी नजर त्यांनी राजूला दिली. “गेल्या तीन दिवसांच्या अथक परिश्रमानंतर आज मी हे निश्चित म्हणू शकतो, की सदर दस्तऐवजावरच्या राजारामाच्या मुद्रेत, शिक्क्यात कोणतीही गफलत नाही. कोणताही घोटाळा नाही.”
राजू थक्क होऊन ऐकत होता. पण त्यांचं बोलणं संपलंय, हे लक्षात आल्यावर एक शंका त्यानं
मनात गच्च धरून ठेवली होती, ती विचारली, “सर… धिस् इज सिंपली ग्रेट. पण तुम्ही ते चंदी… का जिंजी पेपर्स ऑथेंटिक नाहीत म्हणाला ते… यापैकीच हे डॉक्युमेंट नाही ना? मागे तुम्ही म्हणाला होता.”
साताळकरांनी काही सेकंद त्यांचा रीपोर्ट चाळला. “मी लिहीलंय याच्यात. फारसं प्रमाण न ठेवता राजारामानं दिलेली पत्रं,- ‘चंदीचे कागद’, ही बहुतांश वतनपत्रं आहेत. एकतर्फी. या डॉक्युमेंटचं तसं नाही. हे द्विपक्षी करारपत्र आहे. त्यात उल्लेख केल्यानुसार मराठय़ांना पैसे मिळालेले सिद्ध झाले आहेत.फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनीच्या हिशेबांमधे त्याचा उल्लेख आहे. Diaries of Francois Martin मधेही ते तपशीलआहेत. त्यामुळे हे पत्र ‘चंदीचे कागद’ म्हणतात, त्यापैकी निश्चितपणे नाही. बाय् द वे – जिंजीचंच मराठीत नाव ‘चंदी’ आहे.”
बोलून दमल्यामुळं की काय, त्यांनी खुणेनंच राजूला आणखी एक ताव दाखवला.
“ही राजाराम काळातली पत्रसमाप्तीची खूण – मोर्तब. म्हणजे शिक्काच, एक प्रकारचा. फक्त तो पत्राच्या शेवटी उमटवला जातो. आपल्या कागदातली मोर्तब देखील सर्व कसोट्यांवर.. मी मगाशी म्हणालो त्याच उतरली आहे. ”
राजूच्या अंगावर जवळपास काटा आला होता. घाई करायची नाही, असं पन्नासवेळा आधी मनाशी घोकून देखील, त्याच्या तोंडून नकळत प्रश्न निसटलाच.
“म्हणजे, सर… हे अस्सल आहे. .. बरोबर? वुई आर ऑल मोस्ट कन्क्लुडिंग! बरोबर ना सर ?”
उत्तर देतांना साताळकरांनी काही सेकंद वेळ घेतला. एक मोठा निश्वास टाकून ते म्हणाले,
“जवळजवळ. पण माझ्यातला हिस्टोरिअन, परफेक्शनिस्ट आणि माझ्यातला एक कायम असमाधानी माणूस यांचं द्वंद्व – मला ठाम निष्कर्षाप्रत येऊ देत नाहीये. पण नव्व्याणव टक्के हे अस्सल आहे.”
राजूला फारसा बोध झाला नाही. “पण मग.. सर.. व्हॉटस्, द नेक्स्ट प्लान?” म्हणजे .. मला खूप उत्सुकता आहे म्हणून. कागद, शिक्का, भाषा, मोर्तब, फॅक्टस्… सगळंच जुळतंय, तर मग?”
साताळकरांनी हाताची चाळवाचाळव केली.
“बरोबर आहे. आता फारसं काही उरत नाही. एक काम करा ना… आज बुधवार. तुम्ही शनिवारी पेडणेकरांना बोलावून घ्या… सगळे परीक्षणाचे घटक तर अस्सल आहेत या कागदात. पण, बीफोर मेकिंगद स्टेटमेंट, मी ते जरा परस्परसंगतीनं, एकमेकांशी ताडून बघतो. बाय द वे, हा आजचा रिपोर्ट आणि ही माझ्या पाच लाखांची पक्की पावती.”
त्यांनी प्रेमानं राजूच्या खांद्यावर हात ठेवला. “तुम्हाला बराच त्रास झाला. खूप ऐकून घेतलंत, मला हुरूप दिलात. येतो मी; आता एकदम शनिवार सकाळ-अकरा वाजता. ठीक?”
शनिवारी साडेनऊ वाजताच, द्रुतगति महामार्गावरुन भयंकर द्रुतगतीने येऊन पेडणेकर राजूच्या स्टुडिओत पोचला. सातळकरांनी दिलेली रीसीट, त्यांचे दिवसागणिक केलेले रिपोर्टस्. हे सगळं एक नजरटाकून त्यानं बॅगेत कोंबलं.
“धिस् ऑल स्टफ इज ऑल राईट, राजू. उघडच आहे, की ते डॉक्युमेंट ऑथेंटिक आहे.
पण मला ते साताळकरांकडून ऑफिशियली ऐकायचंय. पण ते म्हणाले, तेही बरोबरच आहे. ह्या सगळ्या कसोटय़ांचा, घटकांचा एकमेकांशी मेळ बसला पाहिजे. आय थिंक, ही इज् जस्टीफाईड. तरी भेंडी, अकरा कधी वाजतायत असं झालंय.”
अकरा वाजतांना, साताळकरांच्या आधी एक वेगळाच चौदा पंधरा वर्षांचा मुलगा स्टुडिओत येऊन उभा राहिला. पेडणेकर आणि राजू, दोघे ही आपापल्या परीने पण एकाच विषयाच्या विचारात मग्न होते, त्यामुळे तो काय म्हणतोय, हे त्यांना कळायला काही सेकंद लागले.
“राजू देशपांडे साहेबांसाठी साताळकर सरांनी दिलंय.” असं एक ब-यापैकी मोठं फुलसाईझ् पाकीट समोर ठेवत तो म्हणाला,” पोचल्याची या कागदावर सही द्याल?” त्यानं निरागसपणं विचारलं.
राजू चांगलाच भांबावला होता. साताळकरांचं प्रत्यक्ष न येणं, त्याच्या अंतर्मनाला अभद्र वाटलं होतं. काहीतरी जबरदस्त घोटाळा होत होता. आजारी वगैरे नसतील ना ते ? त्याला एकदा, आणि एकदाच वाटून गेलं. “सर.. कुठायत पण ?” त्यानं कसंबसं विचारलं. मुलाचे ‘माहित नाही’ हे शब्द त्याला फार लांबवरून आल्यासारखे वाटले.
त्यातल्या त्यात भानावर होता, तो चारूहास पेडणेकर. भांबावून वगैरे न जाता, त्याच्या हालचालीत धोका जाणवलेल्या एखाद्या मांजराची अस्वस्थ सहजताच आली होती. सही करुन, त्या मुलाला वाटेला लावून, पहिलं त्यानं ते पाकीट उघडलं. त्याच्या आत एक पत्र, आणि आणखी एक बंद पाकीट होतं.
“कम ऑन राजू… फेस इट. वाच तरी त्यांनी काय लिहीलंय. घाबरतो काय?” पेडणेकर करवादला.
अत्यंत सुवाच्च अक्षरात, रेघा असणा-या ए फोर लेटरहेडवर पत्र होतं. राजू आणि पेडणेकर ,दोघांनाही उद्देशून.
प्रिय श्री. पेडणेकर आणि सन्मित्र राजू देशपांडे,
यांस स.न.
स्वतः न येता पत्र पाठवण्याचं प्रयोजन इतकंच, की समोर आलो असतो, तर कदाचित इतक्या स्पष्ट, मोकळेपणानं मी तुम्हाला हे काही सांगू शकलो नसतो.
फर्स्ट थिंग्ज फर्स्ट. आपल्या विश्लेषणातला एक अभ्यास घटक, मी मुद्दाम बाजूला ठेवला होता. तो म्हणजे कागदपत्रात वापरलेली शाई. अस्सल मराठा कागदपत्रं, त्यावेळी फक्त काळ्याच शाईत लिहीली जात. आपल्या सदर कागदपत्रातही शाई काळीच आहे. पण ती रुई वगैरे झाडांचा चीक, इतर काही घटक वापरून केलेली मराठेकालीन शाई नाही. अशी शाई कशी तयार केली जाते, ते मला माहित आहे. पण हेतुपुरस्सर हे वैगुण्य आपल्या विश्लेषणातून, परीक्षणातून मी गाळलं. कारण लौकरच कळेल. या करारपत्रातली थोडी
शाई खरवडली आणि x-ray diffraction, Polarised light microscopy किंवा HPLC सारखी तंत्रं वापरून जर तिचं रासायनिक विश्लेषण केलं. तर त्यात अँटाज्… म्हणजेच टीटॅनिअम डायऑक्साईडचं, एका आधुनिक रसायनाचं, विशुद्ध स्वरूप वापरलं गेलं आहे, हे कुणालाही लक्षात येईल. दिसतांना ती मराठेकालीन वाटली, भासली तरीही. भारतात कदाचित् कुणी इतक्या पुढंपर्यन्त जाऊन कुणी इतकं विश्लेषण करणारनाही. पण फ्रान्समध्ये जर कुणी अभ्यासकानं ते केलं, तर विकणारे म्हणून पेडणेकरांची, प्रमाणित करणारा
म्हणून माझी, आणि आपण दोघे भारतीय, म्हणून आपल्या देशाची काय इभ्रत राहील? जे पत्र विश्लेषणासाठी तुम्ही मला दिलंत, ते म्हणजे एक वरच्या दर्जाची केलेली मोठी फसवणूक आहे…
ते पत्र बनावट आहे.
अँटाज हा त्याच्या शाईचा घटक १९१७ मधे विशुद्ध स्वरुपात प्रथम मिळाला. बाकी गोष्टी कितीही अस्सलअसल्या, तरी ही अँटाझयुक्त शाई, राजाराम काळात असणारच नाही.
मग प्रश्न असा पडतो, की मी हे विश्लेषक म्हणून तुम्हाला आमनेसामने का सांगितलं नाही ? उत्तर ऐकून कदाचित तुम्हाला खूप विषण्ण वाटेल.
या बनावट दस्त ऐवजाचा निर्माता, जनक, मीच आहे. मीच ते बनवून चिटणीस कुटुंबियांना विकण्यासाठी दिलं होतं.
एखाद्या कुशल चित्रकारानं आपली सही पेंटिंगखाली करावी, तशी या बनावटपत्रात शाई मात्र मी मुद्दामच या काळातली वापरली. आज पेडणकरांना ते विकून मला भरपूर पैसे कमवता येत होते. पण तरीही तसं न करण्याचाच निर्णय, शेवटी मी घेतला. खूप विचारांती.
खरोखर – श्रेयस आणि प्रेयस, यिन् आणि यांग, सप्रवृत्ती आणि दुष्टप्रवृत्ती यात निवड करणं किती अवघड आहे.. किंवा काही वेळा आपल्या मनाचा लंबक कोणत्या बाजूला जाऊन स्थिरावेल, हे सांगणं ही फार अवघड गोष्ट आहे. नैराश्य, कडवटपणा मिळालेली दारूण उपेक्षा, संगणक सोडून इतर ज्ञानशाखांबद्दलची समाजातील उदासीनता… या सगळ्यांवर मी एका क्षणी विलक्षण संतापलो होतो. मला या समाजावर माझ्या बुद्धीच्या आधारानं कुरघोडी करुन विजयाचं समाधान आणि हो, त्यातून भरपूर संपत्ती, भरपूर पैसा पण हवा
होता. ज्या क्षणी संशोधनादरम्यान राजारामाची शिक्का मोर्तब असणारे चार दोन अस्सल, कोरे कागद मला मिळाले, तेव्हाच माझा हा विचार पक्का झाला होता. ज्या जगात माझी, माझ्या कामाची उपेक्षा होते, आणि दिवसभर डे-ट्रेडिंग, फॉरवर्ड ट्रेडिंगच्या आकडय़ांवर डोळे लावून बसलेले परजीवी सटोडिये उजळ माथ्यानं पैशाचा माज करतात – त्या जगाला – मला, माझी स्किल्स वापरून केलेली एक ‘कलाकृती’ बहाल करायची होती.
पण ज्या विश्वासानं राजू देशपांडे पेडणेकरांना घेऊन माझ्याकडे आले, त्याचं काय? ज्या विश्वासानं एका शब्दानंही खळखळ न करता मागताक्षणी पेडणेकरांनी पाच लाखाची व्यवस्था केली, त्याचं काय? आणि फ्रान्समधले तुमचे तीन बाय बायर्स माझ्या नावाला अथॉरिटी म्हणून मान्यता देतायत, त्याचं तरी काय? आणि आजवरच्या सडेतोडपणामुळे, निस्पृहपणामुळं जे काही थोडंफार नाव माझंही घेतलं जातं,त्याचं काय?
माझी फार चलबिचल झाली. देशपांडे, आपली या मागची भेट झाली, तेव्हा मी तुम्हाला एकदा म्हणालो होतो ना, माझ्याच मनात एक द्वंद्व चालू आहे ?
हीच ती सगळी खळबळ होती. एकीकडे आजवर कधी बघितली नाही, आणि पुन्हा कधी बघायला मिळेलसं वाटत नाही, अशी संपत्ती आणि दुसरीकडे – आयुष्याचं प्रयोजनच जणू दानाला लागलेलं. इतकी वर्ष, प्रसिद्धीपासून लांब राहून, व्रतस्थपणे केलेल्या कामाशी, मिळवलेल्या नावाशी बेईमानी. निर्णय घेतांना त्रास तर झालाच. पण कुठल्याशा अदृश्य प्रेरणेनं म्हणा किंवा आजवर बघितलेल्या, मिळालेल्या, अनुभवलेल्या संस्कारांचं बळ म्हणा, मी ‘याच’ बाजूला राहायचं ठरवलं.. सत्प्रवृत्ती.
आणखी एका रहस्याचाही उलगडा करून, हा पत्रप्रपंच पूर्ण करतो.
सोबतचं बंद पाकीट श्री. पेडणेकरांसाठी. ज्या मूळ, अस्सल करारपत्रावरुन मी हा बनावट दस्तऐवज तयार केला, ते मूळ अस्सल पत्र त्यात आहे. मलाच मागे ते सापडलं होतं. वालादोर – कडलोर भागातल्या फ्रेंच वसाहतींच्या अवशेषांचा अभ्यास करतांना एका म्हाता-या इंडो-फ्रेंच, मिश्र पालक असणा-या माणसाकडे मला ते सापडलं होतं, फक्त कुठलं संग्रहालय, संस्था यांना ते देऊन न टाकता, का कुणास ठाऊक मी ते माझ्याकडेच ठेवलं होतं. त्याची किंमत, पेडणेकरांना वाटते त्याहूनही जास्त मिळेल कदाचित.
माझ्यामुळे पेडणेकरांना बराच त्रास झाला. ही त्याची भरपाई आहे. तुमच्या बायर्सकडून याचे जे पैसे येतील, त्यातले योग्य वाटतील, तितके मला द्यावेत.. पाच लाख तर त्यातले माझ्याकडे आहेतच!
मी खूप दमलो आहे. खूप शोषला गेलोय या यिन-यँग अन् श्रेयस् प्रेयस् मधल्या द्वंद्वाला. थकायला झालंय. या सगळ्या लढाईत शक्तिपात जर जरूर झालाय- पण बुध्दिभेद तर झाला नाही, हे काय कमी आहे? आता काही दिवस हिंडून येतो जरा. मासुलीपट्टण पासून चंद्रनगर पर्यंत पूर्व किना-यावर अजूनही डच-फ्रेंच वसाहतींच्या इतिहासातले कैक मुद्दे, कैक स्थळं दुर्लक्षित आहेत. ती बघून येतो. त्यातूनच मला जरा विश्रांती मिळेल.
देशपांडय़ांना परत आल्यावर भेटेनच. इतका निरलस, निःस्वार्थी मित्र उतारवयात सामोरा येईल,असं वाटलं नव्हतं.
बहुत काय लिहीणे ? आमचे अगत्य असो द्यावे.
लेखनसीमा
रघुनाथ साताळकर
पुणे
Permalink Comments Off on यिन, यँग अन साताळकर
Hello world!
Welcome to WordPress.com. This is your first post. Edit or delete it and start blogging!
GREY CELLS 